Læknablaðið - 15.09.2003, Blaðsíða 16

FRÆÐIGREINAR / HRÖRNUNARSJÚKDÓMAR í HEILA
Tafla I. Alzheimer sjúkdómur og Parkinson sjúkdómur: Nokkur meginatriöi.
Sjúkdómar - Orsakir Útfellingar í heila x) Staösetning í heila x) Ríkjandi taugaskaöix> Ríkjandi einkenni Ríkjandi lyfjameöferö Árangur af lyfjameöferö
Alzheimer sjúkdómur (orsakir: þekktar genabreytingar í 5-10% tilvika; annars óþekktar) mýildi (amyloid p peptlö) I heila- skellum, tau-prótein gagnaugageiri, hvirfilgeiri, framhluti ennisgeira (getur veriö víðar) kólvirkir taugungar (acetýlkólín boöefni), (bilun kann og aö veröa snemma í öðrum boöefna- kerfum) minnistap, heilabilun kólvirk lyf (verka líkt og acetýlkólín) lélegur (heldur oft aftur af sjúkdómnum í ca. 1-2 ár)
Parkinson sjúkdómur (orsakir: þekktar genabreytingar í ca. 10% tilvika; annars óþekktar"1 sýnnúklein (í flestum tilvikum) svartsviö (og fleiri staöir í heilastofni) dópamínvirkir taugungar (dópamín boðefni) skjálfti stífhreyfni seinhreyfni skertur stööugleiki dópamínvirk lyf (verka líkt og dópamín) nokkur (heldur oftast aftur af sjúkdómnum! fáein eöa nokkur ár)
x) Á viö samsöfnuð og útfelld próteln i heila og staðsetningu þeirra og þá taugunga sem einkum skemmast í upþhafi eða snemma á sjúkdðmsferlinum.
xx) Byggt á tilraunalegri vitneskju og eitrunum gætu efni í umhverfinu veriö orsök eða meövirkandi orsök Parkinson sjúkdöms.
þess að rekja mætti það til vöntunar á kopar. í Park-
inson sjúkdómi var virkni cerúlóplasmíns einnig mark-
tækt minni og virkni bæði cerúlóplasmíns og SODl
minnkaði marktækt með sjúkdómslengd enda þótt
kopar væri innan eðlilegra marka. I hreyfitaugunga-
hrörnun var breytileiki einstakra mælingargilda cerú-
lóplasmíns og SODl marktækt öðruvísi en ekki var
munur á meðaltölugildum. í einstaklingum með
Downs heilkenni sem voru 40 ára og eldri og því
komnir á þann aldur að Alzheimerlíkra breytinga er
að vænta í heilanum, var virkni SODl og sértæk virkni
cerúlóplasmíns (virkni í hlutfalli við magn) marktækt
minni en í yngri hluta hópsins. I einhverfu, sem ein-
kennist af þroskahefti fremur en vaxandi hrörnunar-
einkennum, var hins vegar enginn munur á sjúkling-
um í samanburði við heilbrigða einstaklinga. Niður-
stöður rannsókna á sauðfé bentu til þess að samhengi
gæti verið milli aukinnar hættu á riðusmiti og minnk-
andi virkni glútatíonperoxídasa og hugsanlega einnig
minnkandi SODl virkni. Engin marktæk tengsl voru
að því er virtist milli aukinnar hættu á riðusmiti og
breytinga á virkni cerúlóplasmíns. Aukin hætta á
riðusmiti varð ekki tengd við litla þéttni kopars eða
mikla þéttni mangans í blóði fjárins.
Umræða: Rannsóknirnar benda til þess að oxavarnir
séu veiklaðar í þeim fjórum hrörnunarsjúkdómum í
miðtaugakerfi manna sem rannsakaðir voru þótt
klínísk mynd þeirra sé ærið ólík, en greina mátti
minnkaða eða afbrigðilega virkni oxavarnandi kop-
arensíma í blóði við alla þessa sjúkdóma. í ástandi
sem telst vera þroskahefti (einhverfa) og er án virkra
hrörnunarbreytinga eða útfellinga í heila er ekki að
finna slíkar breytingar. Niðurstöðurnar styðja því þá
tilgátu að veiklaðar oxavarnir séu sameiginlegur þátt-
ur í meingerð þessara sjúkdóma. Varðandi sauðfé
benda niðurstöður einnig til þess að veiklun sé í oxa-
vörnum samfara auknum líkum á riðusmiti þótt það
verði að líkindum einkum tengt minnkaðri virkni
glútatíonperoxídasa.
Hrörnunarsjúkdómar í heila
Algengustu hrörnunarsjúkdómar í heila manna, Alz-
heimer sjúkdómur og Parkinson sjúkdómur, eru ald-
ursháðir, þótt þeir séu ekki aldursbundnir (1). Þetta
merkir að í báðum tilvikum eykst algengi með hækk-
andi aldri (sér í lagi eftir 60 ára aldur), en báðir sjúk-
dómar eru jafnframt vel þekktir og greindir í yngra
fólki. Svo var einmitt um fyrsta tilfellið af Alzheimer
sjúkdómi sem komst á bækur og var lýst af þýska
lækninum Alois Alzheimer 1907 (2).
Þegar sjúkdómar þessir byrja á tiltölulega ungum
aldri, og í vissum tilvikum einnig síðar, má oft greina
arfbundnar genabreytingar sem eru ákvarðandi fyrir
sjúkdómsmyndina (meingerðina). Sem dæmi um
þetta má nefna að þekktir eru allmargir gallar í þrem-
ur genum er leiða til snemmkomins Alzheimer sjúk-
dóms (3). Slíkar genabreytingar eru alls ráðandi að
talið er við uppkomu sjaldgæfra pólýglútamínhrörn-
unarsjúkdóma í miðtaugakerfinu. Þekktastur þeirra
er væntanlega Huntington sjúkdómur (4,5). í öðrum
tilvikum geta arfbundnar genabreytingar, eða breyti-
leiki í gerð gena, verið sjúkdómshvetjandi. Þannig
háttar sambandi Apo-E og síðkomins Alzheimer
sjúkdóms (6) og líkur benda einnig til áhrifa mismun-
andi arfgerðar á uppkomu Parkinson sjúkdóms (7). í
langflestum tilvikum eru orsakir þessara sjúkdóma
þó lítt kunnar, en kunna að tengjast utanaðkomandi
efnum eða ákomum eða samspili þeirra og erfða.
Hvort sem Alzheimer sjúkdómur eða Parkinson sjúk-
dómur byrjar fyrr eða síðar, eða er arfbundinn eða
ekki, eru sjúkdómsmyndin og sjúkdómseinkennin í
stórum dráttum hin sömu. Athygli vekur og að þess-
ir sjúkdómar geta hvarfast saman, það er að segja
sjúklingar geta fyrst fengið einkenni um annan sjúk-
dóminn, en síðar einkenni um hinn.
Við Alzheimer sjúkdóm ber í upphafi mest á
minnisglöpum, einkum skerðingu á nýminni og
verknaðarminni, og verkstoli með minnkandi getu til
skipulagningar og framkvæmda á flóknari athöfnum
daglegs lífs. Þessi einkenni ásamt ýmsum öðrum eru
660 Læknablaðið 2003/89