Listin að lifa - 15.10.2001, Blaðsíða 8

II
r r
I lögum Forn-lra, á 5. öld eftir Krist, segir: „Skyldi
sjúkrahús starfrækt í hverju héraði. Þar skyldi á-
stunda hreinlæti, en auk þess áttu fjórar opnar
dyr að vera á sjúkrastofu og rennandi vatn að
falla um mitt gólfið.“
Halldór Halldórsson læknir hefur tekið
saman fróðlega greinargerð um öldr-
unarþjónustu fyrr og nú, en fyrsti
hluti af þremur birtist hér. Halldór
hefur starfað sem læknir á Akureyri,
lengst af á lyflækningadeild FSA, frá
1985 sem yfirlæknir Kristnesspítala.
Þegar stjórn Kristsnesspítala færðist
undir FSA gerðist hann yfirlæknir
öldrunardeildar og öldrunarlækn-
ingadeildar frá stofnun hennar í
október 1995, en hefur nú látið af
störfum. Halldór fjallar fyrst um
mannfjölda og fólksfelli.
Öruggar tölur um mannfjölda á ís-
landi eru fyrst til eftir manntalið 1703,
en samkvæmt áliti sagnfræðinga er
talið að hann hafi verið um 25.000 í
lok landnámsaldar, en 75-80.000 árin
1100 til 1400. Við manntalið 1703 var
íbúafjöldi 50.358, en 33-34.000 eftir
Stóru bólu 1707. í manntalinu 1703
reyndust að meðaltali 6,15 heimilis-
menn á hverju heimili, 66,5% þjóðar-
innar tilheyrði fjölskyldunni, húsráð-
andi, húsmóðir, böm, fósturbörn, ætt-
ingjar eða einkaómagar, 19,2% voru
vinnufólk og 14,3% sveitarómagar og
flakkarar.
Strax fyrir árið 1000 er getið mann-
fellis vegna slæmrar veðráttu og
hungurs. A 12. öld versnar árferði og
heilsufar. Þá og næstu aldir geta ann-
álar endurtekið manndauða úr farsótt-
um og sulti eftir harða vetur, hafísár
og eldgos. Á 17. og 18. öld er hvern
áratug getið sótta og manndauða og
sum árin hungurdauða.
Upp úr 1800 kemur vísir að þil-
skipaútgerð, en þó lifðu allt að 90%
þjóðarinnar á landbúnaði fram um
miðja öldina. Enn er nærri árlega get-
ið um hallæri eða mannskæðar sóttir.
Upp úr 1820 tók að rofa til í atvinnu-
málum og kjörum almennings. Ibúa-
fjöldinn komst yfir 50.000 í fyrsta
sinn síðan í manntalinu 1703 og þjóð-
inni fjölgaði nokkuð jafnt og örugg-
lega úr því þrátt fyrir alltíðar og
mannskæðar farsóttir, mannflutninga
til Vesturheims, Öskjugos og kulda-
kast 1880-1890 svo að sum árin lá við
hungursneyð. Loks var mikill Suður-
landsskjálfti 1896.
Mestur mannfellir íslandssögunnar:
1402 Plágan mikla, 30 - 40% íbúanna dó
1707 Stóra bóla, 25 - 30% íbúanna dó
1783 Móðuharðindin, 20% íbúanna dó
Um 1850 var meðalævilengd íslenskra
kvenna 38 ár, en 32 ár hjá körlum. Um
1900 var meðalævin tæp 50 ár hjá
körlum, en rúm 50 ár hjá konum. Nú
lifa íslenskar konur að meðaltali 80 ár,
en karlar um 75 ár. Þessa þróun má
þakka lækkuðum ungbarnadauða og
sigrum í baráttu við ýmsa smitsjúk-
dóma. Auk þess kemur til batnandi
efnahagur, betri félagslegar aðstæður
og menntun. Þótt meðalævi manna
væri stutt fyrr á öldum, urðu þó sumir
einstaklingar háaldraðir, t.d. er talið að
Egill Skallagrímsson hafi komist á ní-
ræðisaldur. Hins vegar er það ekki
fyrr en á okkar dögum að fjöldi fólks
lifir fram yfir sjötugt.
Húsakostur og þjóðhættir
Húsagerð sú sem fluttist með land-
námsmönnum var ævaforn og þekktist
á járnöld um alla norðvestanverða
Evrópu en torfhúsagerð hélst aðeins á
Islandi, í Færeyjum, suðvestanverðum
Noregi og á Grænlandi fram yfir lok
víkingaaldar. Upphaflega var íveru-
húsið aðeins eitt, skálinn. Þegar á
þjóðveldisöld hafði bæst við stofa, búr
og kamar. Á 14. og 15. öld varð sú
breyting að stofu og skála var komið
fyrir hvoru megin við bæjardyr eða
anddyri og þaðan voru göng, sem lágu
til baðstofu.
Baðstofan var upphaflega baðhús.
Köldu vatni var skvett á heitan ofn
eða steina og menn sátu í gufunni.
Baðstofunni var breytt í svefnhús á
18. og 19. öld en mun þó hafa verið
orðin aðalíveruhúsið á daginn talsvert
fyrr, enda hlýjasti hluti hússins. Um
1800 var burstabærinn orðinn til.
Móðir mín fæddist 1905 í torfbænum
á Sandi í Aðaldal. Fluttist nokkurra
ára gömul í annan torfbæ og aftur í
þann þriðja, en þar átti hún heima
fram til 1926 eða 8 árum áður en ég
fæddist. Eftir að ég varð læknir 1962
fór ég í vitjanir í torfbæi bæði í Þing-
eyjarsýslu og Barðastrandarsýslu.
Ekki er nú lengra síðan að við skrið-
um út úr moldarkofunum.
8