Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Blaðsíða 16

Tímarit Máls og menningar
til klassískrar heiðríkju sem og í þeim hugsjónum sem minnst var á hér að
ofan og Wilhelm Meister og Fást eru fulltrúar fyrir, en þó er ekki laust við
að Werther gangi á vissan hátt aftur í aðalpersónu leikritsins Torquato
Tasso, þó innan hæfilegra marka, enda var Tasso og léð, eins og Goethe, sú
náðargáfa að geta sagt hug sinn er aðra setur hljóða í kvöl sinni, eins og það
heitir í fleygum línum.
I lífi sínu má einnig segja að Goethe hafi fjarlægst hinn verkfælna og
þjóðfélagslega utangátta Werther heldur betur er hann gerist ráðherra,
leikhússtjóri og leyndarráð með meiru hjá Karli Agústi hertoga í Weimar,
borðnautur greifa og fursta, og það er engu líkara en honum hafi á
fullorðinsárum sínum staðið hálfpartinn stuggur af söguhetju sinni og verið
óljúft að lesa eða ræða um þetta æskuverk sitt sem hann líkti við flugelda-
sýningu. Þannig atvikaðist það og, að þegar kona nokkur að nafni Frau
Charlotte Kestner geborene Buff átti leið til Weimar, rúmum fjórum
áratugum eftir að Werther kom út og sótti þar heim Herrn Geheimrat
Johann Wolfgang von Goethe, þá hitti hún, að henni fannst, þar fyrir allt
annan mann en þann sem hún hafði þekkt í Wetzlar forðum og sýnu
leiðinlegri. Þessa skringilegu uppákomu hefur Thomas Mann gert að sögu-
efni í bókinni Lotta í Weimar, og hann getur þess á öðrum stað, að hún gefi
tilefni til umhugsunar um það, hvaða áhrif aldur hefur á fólk.
Þótt Goethe hafi fjarlægst Werther sinn talsvert og hreykt sér á sinn hátt
yfir hræringar samtíma síns, sem kenndar hafa verið við rómantík og hann
sjálfur gaf einkunnina „sjúklegar", skilur hann eftir sig spor í bókmenntum
margra landa og á sér frændur ef ekki bræður í rótlausum persónum eins og
Jacopo Ortis Ugos Foscolo á Italíu, René Chateaubriands í Frakklandi,
Evgení Onégin Púskíns í Rússlandi og Manfreð Byrons á Englandi, svo
nokkrir séu nefndir. Hér á Islandi er það Gísli Brynjúlfsson sem tekur að
sér Werthershlutverkið, þegar hann lýsir eigin ástarraunum í öðru bréfi til
Gríms Thomsen, með setningum sem gætu verið teknar beint upp úr
Werther Goethes: „Ég fór út og þurrkaði tár mín. Tunglið óð í dimmum
skýjum, svöl gola blés á austan og veðrið var eins og þegar andarnir í Ossían
eru að sveima í skýjum . . . Örvænting og kvíði fylltu mig allan, mér fannst
ég vera kominn að djúpu afgrunni, sem ég gæti ei forðast. Ég kveið fyrir að
vakna á morgnana og að sofna á kvöldin.“4
Hin rómantíska sveimhygli og tilfinningasemi verður að víkja fyrir öðru
hugarfari, hlutlausara og jarðbundnara á seinni hluta nítjándu aldar, og
skáld og rithöfundur sjá fremur hlutverk sitt í að skoða þjóðfélagið köldum
og rannsakandi augum og dæma það en að bera á borð eigin tilfinningar og
drauma. En hinum uppflosnaða og utangátta einstaklingi skýtur einnig upp
414