Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Blaðsíða 5

„skál fyrir fróni og fjölni og allt það“
í ár eru liðin 150 ár síðan fyrsta heftið af Fjölni kom út, „ársriti handa
Islendingum“. Fyrstu fjórir árgangar þess voru gefnir út af Brynjólfi
Péturssyni, Jónasi Hallgrímssyni, Konráð Gíslasyni og Tómasi Sæmunds-
syni. Þeir voru allir námsmenn í Kaupmannahöfn þegar ritið hóf göngu
sína nema Tómas, sem var orðinn prestur. Þessa afmælis minnumst við í
Tímariti Máls og menningar með því að birta greinar um Jónas Hallgríms-
son og þjóðernisstefnu og nokkrar greinar um rómantískan skáldskap, allt
frá 18. aldar skáldverkinu Raunum Werthers unga eftir Goethe að Astkonu
franska lautinantsins eftir John Fowles, sem kom út 1969.
Og til að rifja upp með lesendum sanna merkingu þess misnotaða hugtaks
„rómantíkur“ endurprentum við í þessu hefti „Ævintýr af Eggerti Glóa“
eftir þýska rómantíska skáldið Ludwig Tieck. Það birtist í fyrsta árgangi
Fjölnis í þýðingu Jónasar og Konráðs og er eitt af fáum dæmum um
virkilega rómantískan skáldskap í ritinu, þrungið dulúð og óhugnaði;
persónur reika um villta náttúru á valdi óhaminna hvata sinna sem leiða þær
út í glæpi og sifjaspell — og loks til tortímingar. Annað efni í Fjölni minnir
yfirleitt meira á upplýsingarstefnu en rómantík, enda olli ævintýrið tals-
verðum úlfaþyt meðal lesenda, meiri en flest annað efni í ritinu. Menn
skrifuðu, að sögn, reiðileg lesendabréf og ortu níð um riddarann glóhærða.
Þess vegna birtist í fjórða árgangi löng og skynsamleg en svolítið þvælin
málsvörn fyrir ævintýrið, sem jafnframt er fyrsta vörn fyrir rómantískan
tilfinningaskáldskap á íslensku. Þar segir meðal annars:
. . . skáldin geta tekið sér til yrkisefnis hvurt sem þau vilja — hinn
sýnilega heiminn eður hinn ósýnilega, hinn ytra eður hinn innra, hinn
líkamlega eður hinn andlega. . . . Þegar ósýnilegi heimurinn er gerður
að yrkisefni, hvarflar auga andans frá útborði hlutanna til hins
ósýnilega, er í þeim er fólgið, og kemur til leiðar hinum sýnilegu
breytingum, með sama hætti og sálin veldur breytingum líkamans.
Með þessu móti má gjöra að yrkisefni hið ósýnilega eðli og leyndar-
dóma náttúrunnar; og að því leyti sem til mannsins nær, sálu hans og
fýsnir hennar og tilhneigingar; og að síðustu andanna heim eður
guðlega hluti. . . . Það var algengast, að skáldin tóku sér ekki tilefni af
neinu, sem í raun og veru hafði gjörst, né höfðu neina viðleitni á að
leiða í ljós þá tímana, sem um voru liðnir, eða voru að líða, heldur
bjuggu þeir sjálfir til yrkisefnið, ímynduðu sér menn, og létu þá vera
svo skapi farna, að þeir ættu sjálfir sem hægast með að lýsa þeim, og
403