Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Blaðsíða 55

Spjall um rómantík og þjóðernisstefnu
fortíðina var til hvatningar fram á við til endurreisnar og sjálfstjórnar. Það
var argasta niðurlæging að leyfa lynginu á Lögbergi helga að blána af berjum
hvert ár í'staðinn fyrir að troða það með sauðskinnsskóm þingsóknar-
manna. Hólminn þar sem Gunnar sneri aftur var tákn þeirrar tryggðar við
fósturjörðina sem skáldið vonaði að hefði blundað með þjóðinni í sex
hundruð sumur.
Eftir á finnst okkur alveg sjálfsagt að Islendingar yrðu gripnir af pólitískri
þjóðernisstefnu á 19. öld. Ef við berum saman við grannþjóðir okkar ýmsar
er það hreint ekki þannig. Skotar gengu með mestu ánægju að því hlutverki
að stýra breska heimsveldinu sem þó var að nafninu til í eigu Viktoríu
drottningar suður í London. Þeir risu ekki upp með pólitíska sjálfstjórnar-
baráttu fyrr en eftir miðja 20. öld. Ekki veit ég annað en Skánverjar hafi
unað vel í Svíaríki þó þeir væru ekki búnir að vera undir sænskri stjórn í full
200 ár þegar þjóðernisstefnan komst í blóma í Evrópu. Færeyingar sann-
færðust ekki almennilega um að þeir væru annað en Danir fyrr en undir
aldamótin 1900. Eg tala nú ekki um „frumstæðari" þjóðirnar, Grænlendinga
og Sama. En Islendingum virðist aldrei hafa dottið í hug að þeir væru Danir
(þótt sumir hafi vafalaust óskað að þeir yrðu það) og þeir sannfærðust furðu
fljótt um að pólitísk afleiðing þess væri íslensk sjálfstjórn í einhverri mynd.
Ein fyrsta liðskönnun pólitískrar þjóðernisstefnu á Islandi var val fulltrúa á
þjóðfundinn 1851. Þegar konungsfulltrúa og Jóni Sigurðssyni lenti saman í
lok fundarins stóðu allir þjóðkjörnu fulltrúarnir, og einn hinna konung-
kjörnu, með Jóni. Aðeins þrem árum eftir að einveldi hafði verið aflétt í
Danmörku var íslensk þjóðernishreyfing búin að ná þeim tökum á stjórn-
málalífi Islendinga sem hún átti eftir að halda uns verkalýðshreyfingin og
andóf bænda gegn þéttbýlismyndun fóru alvarlega af stað meira en 60 árum
seinna. Það sannar ekkert um að þjóðernishreyfingin hafi notið meirihluta-
fylgis meðal þjóðarinnar. En meðal þeirra sem tóku afstöðu og létu stjórn-
mál taka til sín var hún einráð.
IV.
Skiptar skoðanir eru um það hvernig þjóðir verði þjóðernissinnaðar. Eigin
skýring þjóðernissinna 19. aldar mun einna fyrst hafa verið sett í letur af
þýska heimspekingnum Johann Gottfried Herder. Hann hélt því fram að
vilji hverrar þjóðar til að stýra sér sjálf lægi í anda hennar. Ef þjóðarandinn
væri vakandi leiðbeindi hann þjóðinni til þess að stýra sér á farsælan hátt. Ef
hann svæfi staðnaði þjóðlífið og dofnaði, og þá gat hent að þjóðin þyldi
útlenda stjórnendur. Nú þykjast líklega flestir vera hættir að trúa á þjóðar-
andann. En hann lifir góðu lífi í táknmáli skáldskapar, til dæmis í elskhuga
Sóleyjar sólufegri sem ill öfl stinga svefnþorn og þjóðin vill ekki vekja á ný.
453