Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Blaðsíða 56

Tímarit Máls og menningar
Þjóðernissinnar 19. aldar gengu út frá því að vilji hverrar þjóðar til
sjálfstjórnar væri eðlislægur. Nú á 20. öld er pólitísk þjóðernisstefna oftast
skýrð sem sögulegt fyrirbæri sem verði til við ákveðnar aðstæður. Enski
heimspekingurinn Ernest Gellner er einhver þekktasti kenningasmiðurinn
um þjóðernisstefnu um þessar mundir. Hann sér hana eingöngu sem verk-
færi í þjónustu iðn- og tæknivæðingar. I tæknisamfélagi er nauðsynlegt að
fólk geti færst á milli stétta og starfshópa. Til þess að það geti gerst verða
allir að kunna að lesa, og allir verða að vera læsir á sama mál. (Það á ekki
eingöngu við læsi í venjulegum skilningi; fólk þarf líka að nota sömu
mælieiningar, reikna sömu dæmi á sama hátt, kunna að vissu marki sömu
erlend mál.) Til þess arna þarf samræmt, staðlað menntakerfi. Erfitt er að
koma slíku menntakerfi á nema þjóðarmörk og ríkismörk falli bærilega
saman. Og óskin um þetta samanfall er einmitt það sem Gellner kallar á
enskunni „nadonalism“ og ég kalla pólitíska þjóðernisstefnu.
Þegar vanþróuð landbúnaðarþjóð stendur frammi fyrir því að grannþjóð
hennar (sérstaklega sé hún innan sama ríkis) iðnvæðist og auðgast, þá eiga
þegnar hennar um tvennt að velja: Að flytjast til vaxandi iðnaðarbæja
grannþjóðarinnar, taka upp tungumál hennar og freista þess að fá hlutdeild í
auði hennar. Eða að hefja sjálfstæða iðnþróun (og heimta pólitískt sjálfstæði
ef það er ekki fyrir hendi). Til að virkja fjöldann til slíks átaks, gefa honum
traust á sjálfan sig og tilfinningu um samstöðu, er tekið að rækta og
upphefja hin þjóðlegu verðmæti. Þarna, í ræktinni við þjóðsögurnar,
alþýðuvísurnar og þjóðdansana, er einmitt stærsti snertiflötur þjóðernis-
stefnu og rómantíkur.
Sé þetta rétt býr viss tvöfeldni í eðli þjóðernisstefnunnar. Jafnframt því
sem menn upphefja þjóðleg, alþýðleg og frumstæð gildi landbúnaðarsamfé-
lagsins þá stefna þeir að útrýmingu þessa samfélags og að staðlaðri menn-
ingu borgarbúa. Þjóðlegu sérkennin eru flutt á árbæjarsöfn til að rýma fyrir
þjóðlegri tæknimenningu. A meðan allt stefnir að því að gera skútur, vélbáta
og togara að máttarstólpum íslensks þjóðarbúskapar vitna menn aftur og
aftur í Jónas:
Bóndi er bústólpi
— bú er landstólpi —
því skal hann virður vel.
Ekki munu allir vera sammála um að þjóðernisstefna sé svona nátengd
iðnbyltingunni. Þegar ég hef fært hugmyndir Ernest Gellners í tal við
sagnfræðinga hafa þeir oftast sagt að þjóðernisstefnan væri eldri en svo að
þær gætu staðist. Margir segja að rætur hennar liggi aftur á miðaldir. Ég held
454