Fréttatíminn - 26.06.2015, Blaðsíða 34

Gunnar Smári Egilsson
skrifar um mat og
menningu frá Montmartre
gunnarsmari@frettatiminn.is
 MatartíMinn í MontMartre
Dýrslegur draugagangur í vélinni
Eitt af undrum vorra daga er hvers
vegna við förum svona illa með dýrin
og náttúruna við framleiðslu mat-
væla, hvers vegna við hendum og
sóum meira en helmingnum af því
sem við framleiðum og hvers vegna
við verðum svona feit og heilsutæp af
matnum sem við þó borðum. Hvernig
gátum við búið til svona vont kerfi um
svona einfaldan hlut?
í greinum síðustu vikna höfum við skoðað hvort að baki hruni matvælaframleiðslu, -sölu og -neyslu geti verið andlegt hrun;
einhver grundvallar skekkja í undirstöðum
mannfélagsins sem skekktir síðan öll kerfin
sem á þeim hvíla. Við ræddum um gamlar
og nýjar hugmyndir um hvernig andlegar
kreppur geta breitt eðli samfélaga og sveigt
markmið þeirra svo þau þjónuðu ekki leng-
ur fólkinu sem í þeim bjó. Og við ræddum
um klukkur og ský; hvernig sumt í umhverfi
okkar virðist hafa vélrænt gangverk sem má
mæla, skrá og spá fyrir um, á meðan aðrir
þættir eru kvikari og óútreiknanlegri en
verða lífvana og myrkir ef við komum fram
við þá eins og væru þeir vélrænar klukkur.
Við drógum fram þetta og ýmislegt annað til
að undirbúa greiningu okkar á sjúkleika mat-
vælaframleiðslu-, -sölu og –neyslu.
En áður en að því kemur skulum við skoða
einn mikilvægan þátt til; handabandið.
Verkfræði tekur yfir húmanísk fræði
Þótt ég vilji helst ekki þreyta lesendur á enn
einni útskýringunni á risi og falli alþjóðlega
fjármálakerfisins; þá vil ég samt taka dæmi
af nýliðnu hruni og þeim hörmungum sem
enn geisa af þess völdum. Við höfum áður
rætt um þær eðlisbreytingar sem urðu þeg-
ar bankastarfsemi hætti að vera húmanískt
fag, sem byggði á þekkingu útibússtjórans á
viðskiptavinum sínum og því samfélagi sem
hann starfaði í, og umbreyttist í fjármálaverk-
fræði, sem byggðist upp á tölfræðilegum lík-
önum af áhættu og ávöxtun. Við vitum að ekki
leið nema rúmur áratugur frá því að þessi
breyting gekk yfir viðskiptabankana þar til
fjármálakerfi heimsins riðaði til falls.
Bankastarfsemi hafði verið byggð upp úr
flóknum vef mannlegra samskipta og var því í
eðli sínu svifasein og varkár. Í slíku umhverfi
þarftu að kynnast aðstæðum áður en þú getur
lagt á þær mat og ákveðið hvernig þú átt að
hegða þér. Hið nýja kerfi taldi sig hins vegar
hafa fundið lögmálin að baki hegðunar fólks
og samfélaga og þurfti því ekki að kynnast
neinu eða neinum. Það má segja að það hafi
boðið samfélögunum inn í sína veröld fremur
en það hafi verið að reyna að komast inn í
samfélagið. Það skapaði nýja veröld í sinni
mynd. Og það var sú mynd sem hrundi og
tók með sér í fallinu væna sneið af fjármunum
heimsins. Og því miður hrundi myndin yfir
mannheima, særði og meiddi fjölda fólks.
Hrun fjármálakerfisins er því ákjósanlegt
dæmi til að lýsa hvað gerist þegar fólk um-
gengst ský eins og klukkur. Mannfélagið er
lífrænt, kvikt og hangir uppi á fyrirbrigðum
sem eru ekki vélræn. Það mun því aldrei
ganga eins og það ætti að ganga, séð frá sjón-
arhóli klukkunnar. Mannfélagið er ský og því
ómöguleg klukka.
Vandi lítils heila
Og það vissu menn svo sem. Menn höfðu
hins vegar ekki leitt hugann að því um langa
stund. Þannig hugsa nefnilega skýin. Meðal
skýja er eitt að vita og annað að vita. Þú getur
vitað og breytt samkvæmt því. En þú getur
líka vitað og ekki notað þá vitneskju. Fyrr en
kannski síðar þegar réttar aðstæður skapast.
Þá áttar þú þig skyndilega á til hvers þú vissir
þetta. Það var til þess að gera ekki þær bölv-
uðu vitleysur sem komu þér í þennan vanda
og fengu þig til að átta þig á hvernig þú hefðir
getað komið í veg fyrir það. En þá er það orðið
of seint.
Ástæða þess að fjármálaverkfræðingarn-
ir horfðu fram hjá því að mannfélagið væri
kannski ský en ekki klukka var að sú hug-
mynd var þá orðin almennt viðurkennd að
skipting hluta í ský og klukkur væri líklega
bara blekking mannshugans; einskonar varn-
arviðbrögð litils heila. Ský væru einfaldlega
flóknar klukkur, of flóknar til þess að venju-
legur maður með venjulegan heila gæti skilið
gangverk þeirra. En þótt lítill heili skildi ekki
gangverkið væri ekki þar með sagt að það
væri ekki til staðar.
Tölvur taka við af Guði
Í sjálfu sér hefði þetta engu breytt ef ekki væri
komið fram yfir bernskuskeið tölvunnar. Mað-
urinn hafði alltaf vitað að hann vissi fátt og
skildi enn minna. Það má Guð einn vita, sagði
hann og beygði sig undir þá staðreynd að hann
lifði í veröld sem var svo miklu stærri og flókn-
ari en hann sjálfur, svo stór að hann myndi
aldrei skilja meira en brot af henni. Og líklega
misskilja það líka. Maðurinn gat því ekki lifað
á skilningnum einum heldur þurfti hann að
treysta á hefðir og aðrar gefnar forsendur eða
elta innsæi sitt, innblástur eða guðlega leið-
sögn; fylgja straumnum, láta hlutina ráðast,
vona að þetta reddaðist og allt það.
Þannig brást maðurinn við áður en hann
bjó til tölvuna, vél sem gat hugsað fyrir hann
og bætt honum upp hvað hann var með lítinn
heila. Maðurinn þurfti ekki lengur að biðja
um guðlega leiðsögn út úr vandanum heldur
gat einfaldlega reiknað út hvaða leið var best
að fara.
Auðvitað er þetta viss einföldun. En samt.
Jafnvel á bernskuskeiði tölvunnar, þegar heilt
herbergi af vírum bjó yfir minni reikningsgetu
en vekjaraklukkan þín í dag, varð til sú hug-
mynd að allt í heiminum væri í raun vélrænt
og bundið saman í órjúfanlega keðju orsaka og
afleiðinga. Bara hugmyndin um að manninum
yrði í framtíðinni mögulegt með hjálp tölva
að kortleggja slík kerfi gat af sér heimsmynd
sem var samsett úr slíkum kerfum. Sköpunar-
verkið varð að lokuðu vistkerfi og mannfélagið
að vél sem mátti stjórna með því að gefa ör-
lítið inn hér og standa eilítið á bremsunum þar.
Það var hægt að stjórna mannheimum þótt við
kynnum það ekki enn.
Hið óþekka í heiminum
Ef við höldum okkur við peningana í mann-
heimum þá hafði sú hugmynd vissulega lengi
verið til að efnahagslífið væri einskonar vél.
Ef þú hækkar verð á vöru þá minnkar eftir-
spurnin. Ef þú prentar meira af peningum þá
lækkar verðgildi þeirra. En jafnvel þeir, sem
gengu hvað lengst í að setja öll peningaleg
viðskipti inn í lögmál og lokað kerfi úteiknan-
legrar keðju orsaka og afleiðinga, skildu eftir
gat á kenningum sínum fyrir hið mannlega,
óvænta, óþekkta, óþekka og óútskýranlega.
Þegar John Maynard Keynes gekk frá
kenningu sinni um víxláhrif á milli vinnu,
vaxta og peninga skildi hann eftir gat fyrir
hið óvænta í manninum. Maðurinn hegðar
sér nefnilega ekki eins og vél sem reiknar lát-
laust út hagsmuni sína og vegur kostina sem
honum standa til boða, sagði Keynes. Annars
væri hann ekki maður. Maðurinn er dýr sem
tekur snöggar ákvarðanir byggðar á innsæi
sínu. Dýrin mega ekki alltaf vera að því að
hugsa. Það getur verið lífsspursmál fyrir dýr-
in að hugsa alls ekki neitt áður en það tekur
undir sig stökk og flýr af hólmi. Þessi hugs-
un – eða hugsunarleysi; hugsun utan og ofan
við rökhugsun – mótar líka ákvarðanir fólks
í efnahagslegu tilliti. Það tekur ákvarðanir út
frá vonum og væntingum fremur en vegnum
kostum og göllum tiltekinna aðgerða. Þetta
verðum við að hafa í huga þegar við teljum
okkur geta kortlagt virkni hagkerfisins. Það
má vera í grundvallaratriðum lögmálsbundið
en síðan ruglar maðurinn alltaf niðurstöðuna
með því að taka ákvarðanir út frá einhverjum
þáttum sem við sjáum ekki fyrir og gætum
ekki séð fyrir.
Einhvern veginn svona sá Keynes þetta.
Hann bað fólk að gæta sín á þessum fyrir-
brigði í manninum. Hann kallaði það animal
spirits.
Maðurinn er annar í velsæld
Keynes hugsaði þetta í kreppunni miklu og
skiljanlega kinkuðu margir kolli. Auðvitað er
ekki hægt að skýra út mannlega hegðun. Fólk
sat í óskiljanlegu öngþveiti eftir stjórnlausa
þenslu sem leiddi til heimskulegs hrun. Fólk
sem hafði upplifað þetta vissi vel að maðurinn
gat hegðað sér á órökréttan hátt. Hann var
jafnvel líklegri til þess en ekki.
En svo kom stríð og svo kom friður og vel-
sæld og þegar tölvurnar fóru að stækka voru
flestir búnir að gleyma þessari hugsun um
óútreiknanleika mannsins. Maðurinn hafði
eignast tæki sem virtist geta hjálpað honum að
skilja alla hluti. Það sem var óljóst myndi verða
skýrt. Og til hvers að burðast með einhvern
skilning á hinu óljósa og óútskýranlega þegar
það yrði brátt skýrt og ljóst öllum. Það er eins
og að kunna að kveikja eld af spreki þegar búið
er að finna upp ljósaperuna og slökkvarann.
Fólk með gervigreind
Það hefur verið sagt að fólkið sem vill búa til
gervigreind í tölvum sé þegar búið að finna
upp gervigreind. Það er sjálft með slíka greind.
Til að trúa að tölva geti hugsað eins og maður
þarftu fyrst að einfalda svo hugmyndir þína
um hugsun mannsins að þær rúmist innan
getu tölvunnar. Niðurstaðan verður því að tölv-
an skapar mann í sinni mynd en ekki maður
vél í sinni.
Hvort sem eitthvað er til í þessu eða ekki; er
ljóst að með aukinni reikningsgetu tölva ein-
faldaðist sýn manna á samfélagið og manninn
sjálfan. Maðurinn fór að aðlaga sig tölvunni
um leið og hann gat ímyndað sér getu hennar
í framtíðinni. Þetta átti ekki síst við um hag-
fræði og stjórnmál.
Einstaklingarnir voru skilgreindir sem fyr-
irbrigði sem sífellt reyndi að hámarka hags-
muni sína. Við þessar tilraunir leysti einstak-
lingurinn úr læðingi afl sem síðan knúði áfram
hagkerfið. Og það gekk best ef það var aðlag-
að að aflgjafa sínum. Tillögur hagfræðinga,
sem stjórnmálamenn síðan fóru eftir, voru að
byggja samfélag í kringum tilraunir einstak-
linganna til að hámarka öryggi sitt og þægindi
og ekki síst frelsi þeirra til að hámarka öryggi
sitt og þægindi.
Í þessari veröld var litið á samfélagið sem
summu einstaklinganna. Það hafði ekkert
sjálfstætt líf eða sjálfstæðan tilgang annan
en að skapa einstaklingunum svigrúm til að
hámarka einkahagsmuni sína. Eina leiðin til
að meta gæði samfélags var að summa upp
árangri einstaklinganna við að hámarka sína
einkahagsmuni.
15 prósent menn
Það þarf ekki að taka fram hversu leiðinleg
þessi heimsmynd var, alla vega ekki fyrir okk-
ur sem upplifðum uppgang hennar og sigur.
Allir mælikvarðar mannlífsins urðu einfeldn-
ingslegir; fyrst og fremst peningalegir. Meira
Mannlegt samfélag hefur lengst af hangið saman á handabandi milli tveggja manneskja. Samfélagið
byggir ekki á samanlögðum hagsmunum beggja heldur á samkomulaginu á milli þeirra.
Tölvur breyttu ekki bara vinnu okkar heldur heimsmynd og sjálfsmynd. Heimsmyndin aðlagaðist að tölv-
unum og við smættuðum okkur sjálf svo tölvan gæti skilið okkur.
Hagfræðingurinn John Maynard Keynes varaði
fólk við að trúa um of á vélgengni hagkerfisins og
ráðlagði því að vera á varðbergi gagnvart dýrs-
legum öndum sem stjórnuðu hegðun mannsins.
34 matartíminn Helgin 26.-28. júní 2015