Dagrenning - 01.08.1951, Síða 28

þær fast samtengdar af aðdráttaraflinu, vegna
þyngdar sinnar. Þessi Vetrarbrauta-samstæða
er í svo sem 3 000 000 ljósára fjarlægð og
sýnileg í litlum sjónauka. Hennar er að leita
undir Stóra vagninum — þ. e. hún er fjær
Norðurstjörnunni en Stóri vagninn en í sömu
átt frá henni að stefna. Þessa sveipþoku fann
Lord llosse árið 1845, og réttilega gat hann
þess til, að hún myndi vera stjörnuhvirfing
utan Vetrarbrautar vorrar, en engin tiltök
voru að færa sönnur á það á þeirri tíð.
Myndin á bls. 27 sýnir fegurstu sveipþoku
sem til er í námunda við Vetrarbrautina,
en lengra úti í rúminu eru fjölmargar henni
líkar. Hún er skrásett Messier 104 en hefir
ekki sérstakt nafn. Lögun hennar er í senn
aíaifuUkomin og afarfögur. Forn-Grikkir
töldu kúluna hafa fullkomnustu lögun sem
liugazt getur, en nútíðarmenn munu telja
eJiípsóíðuna þá fegurstu. Það mun sanni næst
að telja þessa svipþoku samsteypu af kúlu og
ellipsóíðu og veldur því togstreita afls og við-
náms um þúsundir áramilljóna. Allt bendir
til þess að þróun þvílíkra kerfa sé rnjög langt
fram kornin, og því verður ekki annað séð en
að fullkonmun og fegurð séu eigindir al-
heimsins —þ. e. að sköpunarverkið sækir fram
til allra mestu fullkonmunar og allra rnestu
fegurðar. — Sveipþokan snýr röndinni því
sem næst að oss og utanurn hana miðja er
afargisið þokubelti. Þessi sveipþoka snýst um
þungamiðju sína á tiltölulega skömmum
tíma — þ. e. á 25 000 000 ára. Fjarlægð henn-
ar frá Vetrarbraut vorri skiftir nokkrum
milljónum ljósára, og hraði hennar brott frá
oss virðist vera um 1200 km á sek. — Mestur
hraði, sem nú er vitað að stjamþoka hafi,
brott frá oss, er um 60 000 km á sek. — þ. e.
um 20% af hraða ljóssins — og er hún geysi-
fjarlæg. Hraði Vetrarbrautanna, brott frá oss,
vex því meira sem utar dregur í rúmið og að
sarna skapi roðna þær og dökkna. Nái stjam-
þokurnar sjálfum ljóshraðanum — 300 000
km á sek,- nrunu þær hætta að sjást,og á þann
hátt fengi hinn sýnilegi alheimur takmörk,
sem ekki yrðu yfirstigin með neinni tækni.
— Lesandinn beri nú þetta saman við reynzlu
sína og þekkingu á breytingu hljóðsins, ef
hljóðgjafinn fjarlægist, og þá verður þetta
ekki torskilið. Ef hugsazt gæti að hraðinn
ykist enn, hyrfi stjarnþokan með öllu brott
úr tilveru vorri — en væri vissulega til eftir
sem áður. Stjarnþokan hyrfi vegna hraðans
en ekki vegna fjarlægðarinnar einnar sarnan
— þó að saman fari hraði og fjarlægð. Og hún
ætti sér enn stað í tilverunni sjálfri, en ekki
vorri tilveru, því að engin boð gætu borist
frá lienni til vor — engin ráð væru til að
skynja hana.
III.
Fræðibækur segja að það sé hlutverk
stjömufræðinnar að staðsetja efnið í rúm-
inu. Það er nú svo, og það er mikið vanda-
verk, því að í rúrninu er allt á ferð og flugi
og ekkert fer þar beina línu. Afstöðubreyt-
inga gætir þó eigi að neinu ráði utan sólkerfis
vors og valda því fjarlægðir. — Það er öllum
kunnugt að stjörnufræðin annast tímatal
þjóðanna — þ. e. hún segir fyrir tunglkomur
og tunglfyllingar, flóð og fjöru, sólhvörf og
jafndægur, myrkva á sólu og tungli og stöðu
plánetanna á hverjum tíma. Hins vegar veit
stjömufræðin — þ. e. astrónómían — ekki
neitt um það, hver áhrif þær kunni að hafa
á stjórnarfar þjóðanna, ástasambönd kynj-
anna, urg og ríg milli leikara, venju frernur,
og því um líkt. Stjömuspekin — þ. e. astró-
lógían — telur sig sjá þessháttar fyrir en slær
þó jafnan vamagla.Stjörnufræðin er landmæl-
ingamönnum og sjófarendum til ómetanlegs
gagns og hún sér á sínurn sviðum með undra-
verðri nákvæmni það sem var og er og verður
— langt aftur í tímann og langt fram í tím-
ann og slær engan vamagla. En þessu erum
26 dagrenning