Morgunblaðið - 27.06.2015, Page 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. JÚNÍ 2015
www.gilbert.is
KLASSÍSK ÍSLENSK ÚR
LÍKA FYRIR DÖMURNAR
Patricia er að klæðasig í fötin.“ Hérhefði mátt sparaorðin og segja:
Patricia er að klæða sig.
Tilvitnunin er úr þýðingu á
nýrri danskri skáldsögu.
Úr sömu þýðingu: „Það
er alveg dimmt þarna inni.“
Hugsanlega hefði mátt
orða betur: aldimmt/ kol-
dimmt/ mjög dimmt.
Og: „Snyrtingin er ótrú-
lega lítil, hann rétt kemst
inn og getur varla snúið sér
við þegar hann er búinn að
loka dyrunum.“ Hvers
vegna ekki: loka að sér (og
sleppa dyrunum)?
Atriði sem þessi koma oft fram í þýðingum; okkur hættir til að fylgja
í blindni orðalagi frumtextans, við „förum út af sporinu“ í eigin máli,
sbr. þetta: „Hann líður um í rökkrinu inn á milli hillnanna“. Hér sitjum
við uppi með hræðilega ljótt eignarfall fleirtölu: hillnanna. Það hefði
leyst allan vanda að segja: „innan um hillurnar“.
Gamall og góður félagi bað mig stundum að fara yfir textana sína.
Ég setti þá stundum lítið „t.“ á spássíuna; það þýddi tilgerð. Þetta fór í
taugarnar á félaganum en sem betur fer hætti hann ekki að tala við
mig. Oft set ég „t.“ í hug-
anum á spássíur bóka.
Dæmi um tilgerð er það
þegar menn „berja augum“
þetta eða hitt (=horfa á, sjá,
skoða). Í fyrrgreindri þýð-
ingu kemur orðið „skraml-
andi“ fyrir þrisvar í sömu
málsgrein: móðir kemur „skramlandi … skramlandi með sín löngu
mjóu bein … skramlandi og faðmar son sinn…“.
Annað dæmi um „t.“: „Og sjálfur er Thomas skekinn yfir að sjá Rose
svona á sig komna.“ Sami Thomas „fékk hressilegt drag í bakið“. En
Alicia „dragnar skrokknum nær sófaborðinu“. „Og nú, þegar dyrnar
opnast, finnst Thomasi sem birtan innan úr húsinu flæði yfir þá eins og
hrönn af gulbrúnum eyðimerkursandi“ (hér kallar orðið „hrönn“ fram
t-ið á spássíuna). En „áin streymir jaðigræn gegnum borgina“. „Pat-
ricia horfir á hann ofandottin og hálfskelfd“.
Úr sömu þýðingu: „…hún graðgar ísnum í sig“. Konan mín sagðist
ekki þola þetta orð: graðgar.
Stundum set ég skammstöfunina „fl.“ (= flatneskja) á spássíur.
Dæmi úr umræddri þýðingu: „Skrifa ljóð“ (tvítekið með stuttu milli-
bili; mér finnst að menn megi yrkja ljóð eða semja þau); það er „óró-
leiki í gangi“; og strax á eftir er „umræðuefni í gangi“. „Þau sáu líka
líkpokann úr sterku plasti sem átti að setja lík föðurins í.“ Ef þetta
hefði verið orðað svona í sveitasíma (feisbók) hefði ég ekki gefið því
„lík“ (like). Enn eitt dæmi um „fl.“: „Thomas finnur að Patriciu finnst
þetta óþægilegt“ (sömu eða svipuð orð endurtekin með stuttu millibili,
sbr. líka: Thomas dregur hægt niður í ljósinu í ljósakrónunni).
„Hér standa þau á toppi heimsins.“ Væri ekki fallegra að segja: „á
tindi heimsins“ (ég hef tekið eftir því að fjallatindar hafa orðið að víkja
fyrir fjallatoppum seinni árin).
Óviljandi fyndni í margnefndri þýðingu: Maloney er „með hausinn á
kafi inni í skjalaskápnum“. Og andartaki síðar kemur hann „eldrauður
út úr skápnum“.
„t.“ = tilgerð
Tungutak
Baldur Hafstað
bhafstad@hi.is
Getty Images/Hemera
Orð „...okkur hættir til að fylgja í blindni
orðalagi frumtextans...“
Áensku er til hugtakið „The Establishment“.Samkvæmt ensk-íslenzkri orðabók er hægt aðþýða það með orðum eins og „hin ráðandi öfl“eða „þeir sem með völdin fara“. Wikipedia segir
að í Bretlandi sé þetta hugtak gjarnan notað yfir leiðandi
stjórnmálamenn, æðstu embættismenn, sérfræðinga, að-
alinn, fjármálamenn, iðnjöfra o.s.frv.
Þegar horft er til þeirra umbrota, sem verið hafa í okkar
samfélagi allt frá hruni og kannski á vissum tímabilum áð-
ur, má velta því fyrir sér, hvort þau snúist í grundvallar-
atriðum um „uppreisn“ almennra borgara gegn „ráðandi
öflum“ í íslenzku samfélagi.
Hver eru „hin ráðandi öfl“ (The Establishment) í okkar
samfélagi? Þau eru ekki bundin við einn flokk. Fremur má
segja að innan þessa hugtaks rúmist forystusveit stjórn-
málastéttarinnar svonefndu í öllum flokkum og á öllum
tímum svo og þröngur hópur æðstu embættismanna og
sérfræðinga, forystusveitir at-
vinnulífs og nú orðið verkalýðs-
hreyfingar og kannski að ein-
hverju leyti menningarlífs. Og ekki
má gleyma hinum gömlu ætt-
arveldum, sem öldum saman hafa haft sérstakan sess í
samfélaginu á þessari einangruðu eyju og eru ekki dauð úr
öllum æðum.
Áhrif þessara hópa eru ekki föst stærð. Sjálfstæðis-
flokkurinn spannar öðrum flokkum fremur þetta litróf allt
stærðar sinnar vegna. Framan af skiptust heildsalar og
útgerðarmenn á um að vera áhrifamestu hóparnir innan
þess flokks. Á tímabili voru áhrif verkalýðsmanna innan
flokksins býsna sterk og lengi hafa nokkur ættarveldi ver-
ið eins konar kjölfesta í flokknum.
En valdastaða þessara hópa hefur alltaf verið á mikilli
hreyfingu, bæði innan þess flokks svo og í samfélaginu
öllu, og töluverð breyting á þeim hópi einstaklinga, sem
við sögu hafa komið. Þótt Sjálfstæðisflokkurinn sé sér-
staklega nefndur til sögunnar hafa „hin ráðandi öfl“ á Ís-
landi alltaf átt fulltrúa í öllum flokkum. Skýrasta dæmið
um það er kannski að um árabil töldu útgerðarmenn sig
ekki eiga betri vin í herbúðum stjórnmálamanna en Lúð-
vík Jósepsson, þingmann og ráðamann í Sósíalistaflokkn-
um.
Að þessu fyrirbæri – „hinum ráðandi öflum“ á Íslandi –
er vikið hér vegna þess, að það er áleitin spurning, hvort
umbrotin í samfélaginu á undanförnum árum, sem hafa
birtzt í mótmælum á Austurvelli, upprisu samfélagsmiðl-
anna sem vettvangs fyrir skoðanaskipti almennings og al-
mennri óáran í samskiptum fólks, séu í raun eins konar
„uppreisn“ almennra borgara gegn „ráðandi öflum“, sem
áratugum og jafnvel öldum saman hafa ráðið ferðinni í
samfélaginu, alveg óháð stjórnmálaflokkum samtímans.
Það var samstæður hópur stjórnmálamanna úr flestum
flokkum, æðstu embættismanna og sérfræðinga, álits-
gjafa úr röðum háskólamanna o.s.frv. sem hvatti þjóðina
til að samþykkja samninga, sem gerðir voru um Icesave.
„Hin ráðandi öfl“ vildu samþykkja.
Þjóðin sagði nei – hingað og ekki lengra. Það eru ekki
mörg dæmi um slíka uppreisn gegn „hinum ráðandi öfl-
um“ – kannski Uppkastið 1908?
Jón Gnarr hefði aldrei orðið borgarstjóri í Reykjavík –
embætti sem hann gegndi í fjögur ár – nema vegna þess
uppreisnaranda, sem var að búa um sig undir yfirborðinu
hjá „venjulegu fólki“.
Það er sami uppreisnarandi sem er á ferð, þegar skoð-
anakannanir sýna Pírata sem langstærsta stjórn-
málaflokkinn og ekki lengur óhugsandi að Birgitta Jóns-
dóttir verði næsti forsætisráðherra Íslands.
Þetta er ekki vísindaleg grein-
ing á stöðu þjóðmála á Íslandi.
Hún byggist á tilfinningu og því að
fylgjast með umræðum í fjöl-
miðlum og á samskiptamiðlum.
Þeir samfélagsstraumar sem hér eru gerðir að umtals-
efni eru ekki einskorðaðir við Ísland. Þeir eru á ferð um
alla Evrópu. Fólk er ekki lengur tilbúið til að treysta
forsjá „hinna ráðandi afla“ í sameiginlegum málum. Hér á
Íslandi er hrunið meginskýringin á því. Annars staðar eru
skýringarnar margþættari og flóknari en þær eru m.a.
ástæðan fyrir því að Danski þjóðarflokkurinn var sig-
urvegari þingkosninganna í Danmörku.
Að sumu leyti lítur fólk á „hin ráðandi öfl“ sem forrétt-
indastétt, eins og þá, sem steypt var af stóli í Frakklandi
1789. Lítið dæmi um að „þeir sjá um sig“ eru upplýsingar
sem hugveitan Open Europe birti fyrir skömmu þess efnis
að valdaparið Kinnock lávarður, fyrrverandi leiðtogi
brezka Verkamannaflokksins, og kona hans hefðu með
stjórnmálastörfum sínum tryggt sér sameiginlega lífeyri,
sem nemur tæpum 40 milljónum íslenzkra króna á ári en
tekið skal fram að drjúgur hluti þess kemur vegna starfa
hjá Evrópusambandinu. Það er sama Evrópusamband og
vill skera niður lífeyri láglaunafólks í Grikklandi, sem
nemur á bilinu 600-800 evrum á mánuði eða sem svarar
90-120 þúsund krónum á mánuði.
Ef þetta er að einhverju marki rétt lýsing á því sem
kalla má hjartslátt þjóðfélagsins blasir við að aðferðin til
að veita þessum straumum út í samfélagið í upp-
byggilegan farveg er að breyta stjórnskipan landsins á
þann veg að beint lýðræði verði grundvallarþáttur hennar,
að fólkið í landinu taki sjálft ákvarðanir um meginstefnu í
grundvallarmálum, sem Alþingi útfæri svo í smáatriðum í
löggjöf.
Meginþáttur í slíkri stjórnskipan er bylting í upplýs-
ingamiðlun til almennings, sem getur með nútíma-
samskiptatækni haft aðgang að öllum sömu upplýsingum
um málefni þjóðarbúskaparins og „hin ráðandi öfl“ hafa
nú.
Skilja stjórnmálaflokkar þetta?
Stendur yfir uppreisn
gegn „ráðandi öflum“?
Hvað eiga Uppkastið 1908
og Icesave sameiginlegt?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Hinrik VIII af Tudor-ætt erkunnastur fyrir að hafa
kvænst sex sinnum og slitið tengsl
biskupakirkjunnar við páfadóm. En
hann sýslaði einnig talsvert um Ís-
land, á meðan hann ríkti á Englandi
1509-1547, enda leituðu margir
Englendingar hingað norður. Til
dæmis er þess getið árið 1528, að
149 fiskiskip sæktu Íslandsmið, en
fiskiskipafloti Englendinga var þá
um 440 skip. Það er í frásögur fær-
andi, að Danakonungar buðu Hinrik
VIII Ísland þrisvar, en hann hafn-
aði öllum boðunum.
Fyrst sendi Kristján II erindreka
til Hinriks árið 1518 og bað um 100
þúsund flórína lán gegn veði í Ís-
landi og Færeyjum (en flórínur
voru gullpeningar, kenndir við
borgina Flórens, og hafði hver að
geyma 3,54 g skíragulls; miðað við
núverandi gullverð næmi þessi upp-
hæð nú um 14 milljónum Banda-
ríkjadala). Ekki varð af viðskipt-
unum, en þó voru gerð drög að
lánasamningi.
Kristján II var valtur í sessi og
varð árið 1523 að flýja ríki sitt. Eitt
síðasta verk hans áður var að senda
nýjan hirðstjóra til Íslands, Týla
Pétursson, sem hafði gegnt embætti
hér áður, 1517-1520, og þótt óeirða-
samur. Týla kom illa saman við
hirðstjórann, sem fyrir var á Bessa-
stöðum, Hannes Eggertsson, en auk
þess lék sá grunur á, að Týli ynni að
því að koma landinu undir Eng-
landskonung. Var Týli dæmdur
óbótamaður á Alþingi um sumarið,
og lét Hannes Eggertsson höggva
hann þá um haustið. Þegar Hinrik
konungur spurði aftöku Týla til
Lundúna, tilkynnti hann Kristjáni
konungi í desember 1523, að hann
hefði alls engan áhuga á því að ríkja
yfir þessu landi.
Ári síðar, 1524, reyndi Kristján II
aftur að fá lán hjá Hinrik VIII með
veði í Íslandi og Færeyjum, en fékk
engar undirtektir, enda landflótta.
Einn af eftirmönnum Kristjáns II
á konungsstóli í Danmörku, Krist-
ján III, reyndi síðan 1535 að bjóða
Hinrik VIII Ísland gegn láni og
stuðningi í erjum, sem hann átti þá
í, svokölluðu Greifastríði, en
Englandskonungur vísaði boðinu á
bug. Hinrik VIII hefði viljað eignast
virki við Eyrarsund, en hafði alls
engan áhuga á hinni hrjóstugu eyju
langt út á Atlantshafi, þótt þúsundir
þegna hans veiddu þar fisk á hverju
ári.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Þrisvar boðið
Ísland