Dagblaðið Vísir - DV - 02.07.2012, Blaðsíða 12

12 Fréttir 2. júlí 2012 Mánudagur
ÆTLAR AÐ BEITA SÉR Í ESB-MÁLINU
Í forsetakosningunum varð fljótlega ljóst að barátt-
an stæði á milli tveggja turna; 37 ára gamallar fimm
barna móður sem landsmenn þekktu sem geðþekka
og skelegga sjónvarpskonu og 67 ára gamals manns
sem í 16 ár hafði gegnt þessu æðsta embætti lýð-
veldisins og verið virkur þátttakandi í stjórnmálum frá
blautu barnsbeini. Þjóðin valdi; Ólafur vann. Blaða-
maður DV gerði sér af því tilefni ferð til Bessastaða og
ræddi við réttkjörinn forseta Íslands til næstu fjögurra
ára. Hann segist meðal annars ekki bera ábyrgð á því
ef Icesave-dómsmálið tapast fyrir dómstólum.
Hvernig líður þér eftir að hafa ver-
ið réttkjörinn forseti Íslands til næstu
fjögurra ára?
„Þetta var góður morgun. Auðvit-
að veitir það gleði að finna þetta ríka
traust en það skapar líka auðmýkt.
Hvað finnst þér um þessa kosn-
ingabaráttu?
„Ég hóf þessa kosningabaráttu,
6 vikum fyrir kosningar, og lagði þá
ríka áherslu á það að kosningabar-
áttan yrði málefnaleg, hún yrði efn-
isrík og hún yrði kurteis. Ég er mjög
ánægður með það að okkur tókst að
halda þessari baráttu alla tíð á þann
veg. Við fórum ekki út í gamlan far-
veg áróðurstengdra auglýsinga í öll-
um miðlum. Þess vegna held ég að
úrslitin sýni það líka að fólk vill ekki
gamaldags auglýsingakosningabar-
áttu.
En þú háðir sjálfur svoleiðis kosn-
ingabaráttu árið 1996?
„Já, já, við getum rætt þá kosn-
ingabaráttu ef þú vilt – en það er bara
sagnfræði. Það hafa orðið ákveðin
þáttaskil. Einn af lærdómunum sem
við höfum dregið eftir hrunið er að
við viljum frekar efnisríkar umræður
heldur en innantómar auglýsingar.“
Margir hafa sakað þig um
óheiðarlega kosningabaráttu, að þú
hafir t.d. verið margsögull í ýmsum
málum. Hvað finnst þér um það?
„Ég hef reyndar ekki heyrt það.
Hvar hafa þær komið fram? Ég hef
ekki heyrt þessar raddir. Ég er bú-
inn að tala við yfir þrjátíu þúsund Ís-
lendinga í aðdraganda þessara kosn-
inga og ég tel að þessi málflutningur
sé enginn meginstraumur í þessari
kosningabaráttu – heldur þvert á
móti. Það er mjög villandi ef fjölmiðl-
ar halda að þetta séu þeir megin-
straumar sem hafa mótað huga og
afstöðu fólks í þessum kosningum.
Þó að á netinu séu einhverjir einstak-
lingar sem menn horfa á, þá skiptir
það ekki meginmáli.“
Þú talar um lýðræðisbyltingu í
tengslum við störf þín. Er lýðræðislegt
að sitja lengur við völd en allir aðr-
ir þjóðkjörnir þjóðhöfðingjar á Vest-
urlöndum? „Lýðræði byggist á vilja
fólksins – en ekki formi. Ef vilji fólks-
ins er á þann veg að einstaklingur
sitji áfram þá er ekki hægt að segja
að það sé andlýðræðislegt. Það er
ekki til nein önnur skilgreining á
lýðræði en vilji fólksins. Ef það ætti
að taka upp þá reglu að takmarka
fjölda tímabila, sem má alveg ræða,
þá finnst mér að það ætti þá líka að
gilda um alþingismenn og ráðherra
því þeir koma meira að daglegum
ákvörðunum um framtíð fólks.“
En ef tölum bara um forsetaemb-
ættið, óháð þeim reglum sem gilda
um þingmenn og ráðherra?
„Við verðum að skoða þetta allt í
samhengi.Það er mótsögn í því að
setja takmarkanir á forsetann einan
en ekki þingmenn og ráðherra. For-
sætisráðherrann og efnahagsráð-
herrann á Íslandi eru samanlagt með
yfir 60 ára þingsetu.“
Það forsetaembætti sem þú varst
kjörinn í er annað forsetaembætti en
þú varst kjörinn í í morgun, er það
ekki svo?
„Nei, það hafa ýmsir haft þessa
skoðun sem felst í þinni spurningu.
Helsti mótframbjóðandi minn lýsti
því yfir að ég hefði togað og teygt
stjórnskipuni. Þess vegna beindi ég
þeirri áskorun til þeirra aðila sem
hafa haldið þessu fram, að menn
nefndu eitt einasta dæmi þess að ég
hafi viðhaft einhverja athöfn sem
ekki var í samræmi við íslenska
stjórnskipun og stöðu forsetans í
henni. Það tókst ekki og ég er mjög
ánægður með það. Forsetaembættið
í íslenskri stjórnskipan er nákvæm-
lega eins nú og það var þá. Eina
breytingin er að ég varð við óskum
fjölda Íslendinga um að veita þeim
þann rétt sem málskotsrétturinn fel-
ur í sér. Það er ekki breyting á forseta-
embættinu.“
Að hvaða leyti telur þú að þetta
kjörtímabil verði ólíkt hinum fjórum
sem á undan eru gengin?
„Ég get ekkert svarað þeirri
spurningu vegna þess að í fyrsta
lagi starfar forsetinn í samræmi við
stjórnskipun Íslands. Það er breyti-
legt frá einum tíma til annars hvaða
verkefni innan stjórnskipunarinn-
ar eru brýn. Stundum er það ákall á
þjóðaratkvæðagreiðslur og stund-
um er það aðkoma að stjórnarmynd-
unum. Í annan stað fela breytingar
í samfélaginu í sér nýjar kröfur til
forsetans. Ég get nefnt sem dæmi
hvernig ég hef látið umræðuna um
fátækt til mín taka og fór á vettvang
fjölskylduhjálpar, hjálpræðishersins
og annarra í því skyni. Í þriðja lagi er
hin alþjóðlega þróun þannig, að hún
kallar á að æðsti fulltrúi Íslands taki
þátt í umræðu og samstarfi á alþjóð-
legum vettvangi. Þessir þrír þættir
hafa mest áhrif á það, hvað forsetinn
gerir. Innan þessa ramma getur for-
setinn auðvitað haft ákveðinn vilja til
að beita sér í ákveðnum málum.“
Þú talaðir um stjórnarskrármál-
ið og ESB-málið í kosningabarátt-
unni. Þú sagðir að það væri eðlilegt
að forsetinn tæki afstöðu til og beitti
sér í því hvort Ísland gengi í Evrópu-
sambandið. Nú þegar þú ert orðinn
forseti, hvernig ætlar þú að beita
þér fyrir því að Ísland gangi ekki í
Evrópusambandið?
„Ég sagði það aldrei í kosninga-
baráttunni að það væri meginver-
kefnið. Ég sagði hins vegar að ég
teldi eðlilegt og reyndar nauðsyn-
legt að forsetinn tæki þátt í samræðu
þjóðarinnar um stærsta mál hennar
frá lýðveldisstofnun. Enginn annar
kjörinn fulltrúi hefur haft jafn ríku-
leg tækifæri á undanförnum árum
að eiga viðræður við þjóðarleiðtoga
í Evrópu; forystumenn á fjölmörgum
sviðum í heiminum. Ég tel fullkom-
lega eðlilegt og jafnvel nauðsynlegt
að forsetinn deili þeirri reynslu og
þeirri þekkingu með þjóðinni. Hún
getur svo dregið ályktanir út frá því.
Til að útskýra hvað ég á við má nefna
það dæmi að þegar ég var beðinn
um það ásamt forsætisráðherrum
Noregs, Svíþjóðar og Danmerkur og
reyndar líka forseta Finnlands að
vera á málþingi í Davos; heimsráð-
stefnu um efnahagsmál sem haldin
er árlega. Umræðuefnið voru efna-
hagsmál á Norðurlöndum og þá kom
fram í umræðum varðandi evruna
staða sem hafði ekki birst mér með
jafn skýrum hætti áður. Í þessari sveit
norrænna forystumanna var það
eingöngu forseti Finnlands sem vildi
vera málsvari evrunnar. Það var satt
að segja mikil reynsla að heyra for-
sætisráðherra Noregs lýsa því yfir að
það væri fjarstæðukennd hugmynd
að Noregur tæki einhvern tímann
upp evruna. Forsætisráðherra Sví-
þjóðar lýsti því svo yfir að það væri
mesta lán Svía að hafa fellt aðild að
evrunni og heyra forsætisráðherra
Danmerkur lýsa því yfir að þótt að
danska krónan væri með einhverj-
um hætti tengd evrunni þá samt sem
áður væri þetta sjálfstæð mynt. Að-
eins forseti Finnlands varði evruna.
Þannig er hægt með margvísleg-
um hætti að miðla upplýsingum og
varpa ljósi á ýmis sjónarhorn. Ég hef
aukinheldur vakið athygli á því að í
okkar heimshluta, sem er Norður-
Evrópa, hafa allar nágrannaþjóðir
okkar og frændþjóðir, nema Finnar,
komist að þeirri niðurstöðu að það
þjónaði þeirra hagsmunum best að
hafa eigin mynt; hvort sem það eru
Grænlendingar, Færeyingar, Bretar,
Norðmenn, Svíar eða Danir. Það get-
ur verið mjög gagnleg í umræðu um
Evrópusambandið að við spyrjum að
því, með hvaða rökum þessar þjóðir
hafa valið þennan kost og síðan get-
um við notað þau rök til að skýra okk-
ar eigin hagsmuni. Af þessu er ljóst
að forsetinn getur með margvísleg-
um hætti verið þátttakandi í þessari
samræðu. Til viðbótar tel ég það sið-
ferðilega skyldu þess, sem falið hefur
verið æðsti trúnaður lýðveldisins, að
lýsa því fyrir þjóðinni hvaða skoðun
hann hefur á því máli sem myndi
breyta lýðveldinu meira heldur en
nokkurt annað mál sem verið hefur
á dagskrá frá 1944.“
Þannig að þú munt aðallega beita
þessum áhrifamætti?
„Til viðbótar hef ég sagt alveg
skýrt í aðdraganda þessara kosninga
og ég tel að úrslitin veiti mér umboð
til að standa við það, að ef það væri
ætlun stjórnvalda að þjóðaratkvæða-
greiðslan um Icesave væri bara ráð-
gefandi...“
Kæmi það einhvern tímann til
greina?
„Já, já.“
Mun þetta ekki alltaf fara í hinn
lýðræðislega farveg?
„Stjórnarflokkarnir eru ósam-
mála í málinu og geta þess vegna
ekki lagt fram stjórnarfrumvarp.
Þess vegna hefur þeirra ætlan ver-
ið sú, að þjóðaratkvæðagreiðslan
væri ráðgefandi og síðan tæki Al-
þingi samninginn til meðferðar í ljósi
þess. Alveg eins og að nú í haust á
að vera ráðgefandi þjóðaratkvæða-
greiðsla um stjórnarskrána. Og síð-
an ætlar Alþingi að vinna úr henni. Í
ljósi þessa hef ég sagt alveg skýrt að
ef það er ætlun stjórnvalda að hafa
þjóðaratkvæðagreiðsluna um aðild
að Evrópusambandinu bara ráðgef-
andi þá mun ég beita valdi forsetans
samkvæmt 26. greininni á þann hátt
að tryggja það að þjóðaratkvæða-
greiðslan væri afdráttarlaus og end-
anleg. Ef þú dregur í efa þessa túlkun
mína á stöðunni þá skaltu lesa grein
Þorsteins Pálssonar í Fréttablað-
inu fyrir um mánuði síðan. Þar út-
skýrir hann þetta rækilega og hafðu
það í huga að Þorsteinn er í samn-
inganefnd Íslands.“
Þannig að þú telur að Alþingi
myndi hugsanlega ekki veita þjóðinni
vald til að ákveða sjálfri hvort Ísland
gangi í Evrópusambandið?
„Lof mér að skýra þetta fyrir
þér. Þingmeirihlutinn kaus að hafa
bara ráðgefandi atkvæðagreiðslu
um tillögu stjórnlagaráðs en þing-
meirihlutinn hefði alveg getað farið
aðra leið. Alþingi hefði getað samið
frumvarp um stjórnarskrána – full-
búið frumvarp – og afgreitt það síð-
an. Síðan færi fram þjóðaratkvæða-
greiðsla, líkt og um Icesave. Þá gæti
þjóðin sagt já eða nei við þessu til-
tekna frumvarpi og þar með væri
málinu lokið – en það er ekki gert.
Alveg eins er það með Evrópusam-
bandsaðildina vegna þess að stjórn-
arflokkarnir eru ósammála í mál-
inu. Núna á því, samkvæmt þessu
plani sem nú er í gangi, að leggja
samninginn fyrir þjóðina í ráðgef-
andi þjóðaratkvæðagreiðslu. Í flest-
um öðrum löndum þar sem farið
hefur fram þjóðaratkvæðagreiðsla í
þessu máli hefur ríkisstjórnin stað-
ið saman um aðildarumsóknina og
ríkisstjórnir viðkomandi landa og
lagt málið fyrir þjóðþingin. Þau af-
greiða málið og svo fer fram þjóðar-
atkvæðagreiðsla um þá afgreiðslu.
Hér hefur ætlunin verið að fara öf-
ugt í þetta; byrja á þjóðaratkvæða-
greiðslu. Samkvæmt stjórnarskránni
eru þingmenn ekki bundnir af neinu
nema samvisku sinni. Þeir gætu þess
vegna með fullum rétti sagt: Jú, jú
það er að vísu rétt; í þessari ráðgef-
andi þjóðaratkvæðagreiðslu kom
þetta fram, en ég er bara bundinn af
samvisku minni.“
Er þetta ekki ólíkleg atburðarrás
sem þú ert að mála upp?
„Nei, þetta er hliðstæð atburð-
arrás og við erum að horfa upp á í
stjórnarskrármálinu. Fletta má upp
upp yfirlýsingum forsætisráðherrans
frá því í fyrra þar sem hún lýsti því
yfir – hvað eftir annað – að samhliða
forsetakosningum færi fram þjóðar-
atkvæðagreiðasla um nýja stjórnar-
skrá.“
En ekki um Evrópusambandið.
Við erum að tala um það.
„Þetta eru hliðstæður. Þetta eru
þessi tvö stóru mál sem þú nefndir
áðan.“
Hefur ríkisstjórninn ekki alltaf
sagt að samningurinn myndi fara í
bindandi þjóðaratkvæðagreiðslu?
„Í fyrsta lagi hefur ríkisstjórn-
in aldrei sagt neitt í þessu máli sem
ríkisstjórn. Ríkisstjórnin hefur ekki
sameiginlega afstöðu í þessu máli.
Aðalatriðið er að atkvæðagreiðslan
í þessu máli verði afdráttarlaus og
endanleg.“
Málflutingur í Icesave málinu
hefst fyrir EFTA-dómstólnum þann
18. september. Ef Icesave málið tap-
ast, hvort eru það fremur mistök
þjóðarinnar eða mistök þín að samn-
ingaleiðin hafi ekki verið farin?
Það er ekkert hægt að setja mál-
ið fram með þessum hætti. Þarna er
til umfjöllunar álit þessarar stofnun-
ar. Hún getur auðvitað haft sitt álit en
það mun ekki hafa neinar sérstakar
afleiðingar fyrir Ísland.
En það er talað um að fólk geti á
grundvelli úrskurðar EFTA-dómstóls-
ins í málinu farið í skaðabótamál við
ríkið – og ríkið þurft að greiða háar
upphæðir?
Ég hef aldrei tjáð mig um dóms-
mál eða hugsanleg dómsmál. Ég tel
að það sé grundvallaratriði að forset-
„Það er mótsögn í
því að setja tak-
markanir á forsetann ein-
an en ekki þingmenn og
ráðherra.
Baldur Eiríksson
baldure@dv.is
Viðtal „Lýðræði byggist á
vilja fólksins – en
ekki formi.