Dagblaðið Vísir - DV - 28.11.2012, Blaðsíða 22

S
törf Styrmis Gunnarssonar,
fyrrverandi ritstjóra Morgun­
blaðsins, á blaðinu virðast hafa
átt lítið skylt við blaðamennsku
ef marka má frásögnina í nýrri
bók hans, Sjálfstæðisflokkurinn: Átök
og uppgjör. Styrmir var miklu frekar
einhvers konar kommissar eða full­
trúi fyrir Sjálfstæðisflokkinn á blaðinu
en blaðamaður. Bók hans, og raun­
ar fjölmargt annað sem tengist hans
störfum sem af skiljanlegum ástæð­
um er ekki í bók hans, er leiðarvísir um
það hvernig ritstjóri á dagblaði sem
vill gæta hlutleysis, virða hlutlægni og
leita sannleikans á ekki að vinna.
Bókin fjallar um þau átök sem upp
komu í Sjálfstæðisflokknum, eftir frá­
fall Bjarna Benediktssonar árið 1970,
um hver ætti að leiða flokkinn og
atburðina sem leiddu til þess að Geir
Hallgrímsson, formaður flokksins,
missti formannsstólinn til Þorsteins
Pálssonar árið 1983. Þá fjallar Styrmir
um átökin um ráðherraembætti sem
tóku við þar á eftir sem enduðu á því að
Geir lét af störfum sem utanríkisráð­
herra fyrr en hann ætlaði sér árið 1985.
Styrmir fjallar einnig um formanns­
tíð Þorsteins og Davíðs Oddssonar og
reynir að greina í stórum dráttum hvað
fór úrskeiðis hjá Sjálfstæðisflokknum
og að lokum hvert flokkurinn ætti að
stefna í framtíðinni. Bókin er því bæði
eins konar uppgjör Styrmis við sögu
Sjálfstæðisflokksins síðastliðin 30 ár
og jafnframt pólitískt manifestó þar
sem hann lýsir því hvernig Sjálfstæðis­
flokkurinn eigi að vera.
Skuggaráðherra
Styrmir reyndi að miðla málum í Sjálf­
stæðisflokknum, stýra atburðarás,
lægja öldur – til dæmis á milli Þor­
steins Pálssonar og Geirs Hallgríms­
sonar – á sama tíma og hann stýrði
mest lesna blaði landsins þar sem
hann meðal annars fjallaði valkvætt
um gerjunina í þessum stærsta stjórn­
málaflokki landsins. Styrmir var eigin­
lega eins og einn af ráðherrum flokks­
ins og vissi oft og tíðum betur hvað
var að gerast í ríkisstjórninni en ýms­
ir ráðherrar hennar, til dæmis Sverrir
Hermannsson. Sá dans stjórnmála
og blaðamennsku sem hann virðist
hafa reynt að stíga var illmögulegur;
fyrir vikið var Styrmir eiginlega hvorki
blaðamaður né stjórnmálamaður
heldur einhvers konar bræðingur af
þessu tvennu.
Styrmir virti ekki helstu prinsipp
hlutlægrar blaðamennsku og stundaði
hagsmunagæslu sem að mínum dómi
var „ógeðsleg“, svo notuð séu fræg
orð hans sjálfs um eðli íslensks sam­
félags úr skýrslu rannsóknarnefndar
Alþingis: „Ég er búinn að fylgjast
með þessu þjóðfélagi í 50 ár. Þetta
er ógeðslegt þjóðfélag, þetta er allt
ógeðslegt. Það eru engin prinsipp,
það eru engar hugsjónir, það er ekki
neitt. Það er bara tækifærismennska,
valdabarátta.“ Enda sýnir bók­
in hversu rígtengdur Styrmir var við
marga ráðamenn í Sjálfstæðisflokkn­
um, og einnig aðra valdsmenn, að
hann hefur átt erfitt með að gæta hlut­
lægni. Á nokkrum stöðum í bókinni
talar Styrmir um það hversu erfitt hafi
verið fyrir hann að fjalla með gagn­
rýnum hætti um ákveðna einstakl­
inga í Mogganum vegna persónulegra
tengsla við þá, til dæmis baráttu Þor­
steins Pálssonar og Davíðs Oddssonar
um formannsstól Sjálfstæðisflokksins
sem hann og Matthías Johannessen
báru „hlýjan hug“ til: „Allt reyndi þetta
á tilfinningalíf okkar ritstjóra Morgun­
blaðsins.“
Hlýhugur Styrmis
Hlýhugur Styrmis í garð Davíðs er
raunar svo mikill að hann eingöngu
lofar manninn og hans verk; gagn­
rýni um Davíð er ekki að finna í bók­
inni þó ærin tilefni séu fyrir hendi.
Styrmir þykist til dæmis ekkert vita
um aðkomu Davíðs að því að hverfa
frá dreifðri eignaraðild að Landsbank­
anum með því að selja hlut ríkisins í
bankanum til Björgólfsfeðga árið 2003
eða brotthvarf Steingríms Ara Ara­
sonar úr einkavæðingarnefnd vegna
sama máls. Þess í stað talar Styrmir
um að sú „tilgáta“ hafi verið sett fram
að Davíð hafi viljað skapa „mótvægi
gegn Baugi“ með því að selja feðgun­
um bankann og bætir við: „Sterk rök
gátu verið fyrir slíkri viðleitni“. Pólitísk
spilling og einkavinavæðing er sem
sagt í lagi ef hún þjónar hagsmunum
Sjálfstæðisflokksins og Davíðs í barátt­
unni við Baug.
Styrmir segir ýmislegt í þessum
dúr í bókinni án þess að átta sig á
því hvað felst í orðum hans. Þó staða
Baugs í íslensku viðskiptalífi hafi ver­
ið sterk í upphafi aldarinnar þá rétt­
lætti þessi styrkur ekki handstýrða
spillingu í boði Davíðs og Sjálfstæðis­
flokksins. Styrmir virðist hins vegar
vera á annarri skoðun um þetta atriði
enda má líka segja að ýmislegt annað
sem hann segir í bókinni bendi til þess
að hann telji tilganginn helga með­
alið og að hagsmunir eigi að trompa
prin sipp í pólitík. Þannig stillir hann
til dæmis sjálfum sér upp sem and­
stæðu Geirs Hallgrímssonar þegar
kemur að prinsippmennsku í hugsun
um stjórnmál: „Ég hvatti til pólitískrar
tækifæris mennsku. Hann [Geir, innsk.
blm.] gat ekki hugsað sér slíkt.“ Styrmir
víkur heldur ekki orði að þeim deilum
sem komu upp á milli hans og Davíðs
vegna skrifa Sverris Hermannssonar í
Moggann og þegir einnig um þær hót­
anir úr Valhöll sem hann varð fyrir
vegna þessara skrifa. Styrmir og Davíð
ræddust vart við í fimm ár vegna þessa.
Um Þorstein er aðra sögu að segja
og bregður Styrmir upp þeirri mynd
af honum að formaðurinn fyrrver­
andi hafi stungið Geir Hallgrímsson
þannig í bakið þegar hann kom hon­
um út úr ríkisstjórninni 1985 að Geir
hafi aldrei fyrirgefið honum það. Í
ljósi þess hversu góður og heilsteypt­
ur maður Geir var, samkvæmt Styrmi,
er Þorsteinn því óhjákvæmilega einn
helsti skúrkur bókarinnar sem gerði
á hlut vandaðs manns. Styrmir vísar í
einkasamtal við Geir, sem átti sér stað
skömmu áður en hann féll frá árið
1990, þar sem Geir sagðist ekki geta
mælt með þátttöku í stjórnmálum í
ljósi þess hvernig farið hefði verið að
honum nokkrum árum áður.
Þá eru nokkuð gagnrýnar lýsingar
á persónu Þorsteins sem ekki er að
finna um Davíð; að mati Styrmis var
Þorsteinn erfiður í samskiptum þegar
hann var forsætisráðherra, þrjóskur,
stífur og neitaði að tala við samráð­
herra sína, meðal annars Jón Baldvin
Hannibalsson. Þegar þessar lýsingar
Styrmis á Þorsteini eru lesnar finnst
lesanda bókarinnar því auðvitað ekk­
ert athugavert við það þegar Davíð
kemur honum úr formannsstólnum
árið 1991. Eiginlega finnst lesand­
anum visst réttlæti í því miðað við
framkomu Þorsteins í garð Geirs sex
árum áður og samstarfsörðugleika
hans í ríkisstjórn árin á eftir sem skrif­
ast á persónu hans. Þó ég efist ekki
um að þeir atburðir sem Styrmir lýsir,
hvernig Þorsteinn fór á bak við Geir og
hversu erfiður hann var í samstarfi, séu
réttir þá er framsetning hans á þessum
atburðum örugglega mjög valkvæð og
til þess gerð að hygla Davíð Oddssyni
og láta Þorstein líta illa út.
Breyttist Mogginn eitthvað?
Styrmir reynir í bókinni að halda
því fram að undir lok áttunda ára­
tugarins hafi þeir ritstjórar Morgun­
blaðsins ákveðið að breyta um stefnu
og „ galopna blaðið fyrir hvers konar
umfjöllun og skoðanaskiptum“ en
fram að þeim tíma hafði Mogginn
verið eins konar flokksblað fyrir Sjálf­
stæðisflokkinn og meðal annars verið
með „áheyrnarfulltrúa“ á þingflokks­
fundum flokksins. Þá segir Styrmir
að Mogginn hafi stutt ríkisstjórn Geirs
Hallgrímssonar í skrifum blaðsins á
árunum 1974 til 1978 enda var Geir
stjórnarformaður og einn af eigendum
blaðsins.
Í bókinni er einnig merkileg frásögn
af því hvernig Morgunblaðið birti for­
síðufrétt um stefnuskrá Sjálfstæðis­
flokksins fyrir kosningarnar árið 1979
sem ekki hafi verið unnin á blaðinu
heldur komið utan frá og ratað beint
á forsíðuna. Styrmir vissi sjálfur ekki
hver skrifaði forsíðufréttina um stefnu­
skrá flokksins þó grunur hefði leikið á
að Þorsteinn Pálsson hefði komið að
því – árið 2012 fékk Styrmir upplýs­
ingar um að Jónas Haralz hagfræðing­
ur hefði verið höfundurinn. Ég held
að það sé næsta fáheyrt á dagblöðum
sem vilja vernda grundvallarprinsipp
þokkalegrar blaðamennsku að forsíð­
ufréttirnar séu skrifaðar af einhverj­
um óþekktum flokksmönnum úti í bæ.
Styrmir kemur því með mörg dæmi um
það að Mogginn hafi verið flokksblað
og nánast stýrt af forystu Sjálfstæðis­
flokksins. Svo á þetta að hafa breyst
í byrjun níunda áratugarins þegar
blaðið hætti meðal annars að hafa
áheyrnarfulltrúa á þingsflokksfundum
og reyndi að slíta tengslin við flokkinn.
Spurningin er hins vegar sú hvort
þessi söguskoðun Styrmis sé rétt og þá
að hversu miklu leyti þar sem ýmis mál
benda til að Morgunblaðið hafi verið
flokksblað allan þann tíma sem Styrmi
stýrði því, allt til sumarsins 2008. Til
dæmis má nefna að Baugsmálinu var
að hluta til stýrt af skrifstofu Styrmis.
Ef undan er skilin stutt ritstjóra­
tíð arftaka Styrmis, Ólafs Stephensen,
frá því sumarið 2008 og fram á haustið
2009, fæ ég ekki séð að Morgunblaðið
hafi síðustu áratugi virt grundvallar­
prinsipp blaðamennskunnar um hlut­
lægni og hlutleysi í umfjöllunum sín­
um um stjórnmál og viðskipti – sem
dæmi má nefna að Moggi Ólafs fjallaði
með mjög hvössum hætti um tvo sjálf­
stæðismenn og kunningja ritstjórans,
Guðlaug Þór Þórðarson og Þór Sigfús­
son, fyrrverandi forstjóra Sjóvár. Þetta
prinsipp má orða með þeim hætti að
„dagblað eigi ekki að eiga neina vini“.
Ég sá ekki flokkspólitíska slagsíðu á
Mogga Ólafs áður en blaðið var eyði­
lagt.
Nýir eigendur blaðsins vildu hins
vegar ekki slíkan ritstjóra, sem þar að
auki er Evrópusinni, og því var Ólafi
gert erfitt um vik að sinna starfi sínu.
Í staðinn var Davíð Oddsson ráðinn.
Eitt af hans fyrstu verkum sem ritstjóri
var að stinga undir stól frétt um að
Baldur Guðlaugsson, ráðuneytisstjóri
og vinur hans, væri til rannsóknar fyr­
ir innherjasvik. Forsendur Davíðs voru
þær að hann hefði aðrar heimildir um
málið og því væri ekki rétt að Baldur
væri til rannsóknar. Stöð 2 birti frétt
um rannsóknina viku síðar og Bald­
ur var svo dæmdur í tveggja ára fang­
elsi. Morgunblaðið hefur því lítið sem
ekkert breyst að þessu leyti og má auð­
vitað segja að Davíð hafi gengið miklu
lengra í því að brjóta grundvallar­
prinsipp hlutlægrar og hlutlausrar
blaðamennsku en Styrmir og Matt hías
gerðu nokkurn tímann.
Stjörnur og fyrirvarar
Bók Styrmis fær tvær stjörnur fyrir
umfjöllunina um þau innanbúðarmál
í Sjálfstæðisflokknum og á Morgun­
blaðinu sem hann segir frá og varpar
ljósi á í bókinni. Styrmir tók þátt í þess­
um átökum og varð vitni að þeim sem
innanbúðarmaður í flokknum og rit­
stjóri Moggans. Innsýn hans hefur
því heimildagildi – að svo miklu leyti
sem hún kann að vera rétt – og er þar
að auki fróðleg – að svo miklu leyti
sem hún kann að vera sönn – þó hún
sé langt frá því að vera geðsleg. Bók­
in veitir lesendum því vissan aðgang
að bakherbergjum Styrmis, Mogg­
ans og Sjálfstæðisflokksins þar sem
hann vísar til eigin samtala, símtala
og minnisblaða frá tímabilinu sem um
ræðir. Þetta innlit er fágætt þó það sé
valkvætt.
Ég geri þessa fyrirvara við bók
Styrmis því mér reynist afar erfitt að
treysta Styrmi Gunnarssyni; hann
er ekki heiðarlegur og sýn hans er
svo lituð af alls kyns hagsmunum og
persónuhygli að trúverðugleikinn er
lítill: Styrmir er ekki maður sannleik­
ans heldur flokksins. Einn af fyrrver­
andi blaðamönnum Morgunblaðsins,
Sindri Freysson, sagði til dæmis um
hann á Facebook í síðustu viku, eftir
að Styrmir hafði komið í Kastljós og
rætt um þessa bók. „Styrmir kenndi
mér ekkert – nema að hann væri einn
af viljugum dátum kalda stríðsins og
varðhundur flokksins og hagsmuna
ákveðinna valda – og peningaklíku
sem honum var þóknanleg og hann
var þóknanlegur. Hann drap í því
skyni allnokkrar fréttir sem ég skrif­
aði og gátu komið illa við þessa vini
hans.“ Slík orð frá fyrrverandi blaða­
manni Morgunblaðsins um ritstjóra
sinn eru ekkert annað en áfellisdóm­
ur. Fyrir vikið vakna spurningar um
hversu margir fyrrverandi blaða­
menn á Morgunblaðinu hafi svipaða
sögu að segja. Innsýn Styrmis er því
einnig „ógeðsleg“ af því hún er svo lit­
uð af hagsmunagæslu og makki sem
hann tók sjálfur þátt í: Styrmi er ekki
treystandi þó hann þykist nú reyna að
vera orðinn heiðarlegur.
Eitt af þeim atriðum sem einnig
nefna má í þessu sambandi varðandi
trúðverðugleika Styrmis er að hann
reynir að endurskrifa söguna þannig
að ríkisstjórn Jóhönnu Sigurðardóttur
hafi „einkavætt“ Kaupþing og Glitni
eftir hrunið 2009 af því kröfuhafar
þessara banka munu eignast þá þegar
þar að því kemur. Þessari „einkavæð­
ingu“ stillir hann upp við hliðina á
einkavæðingu Landsbankans og Bún­
aðarbankans 2002 og 2003 og reynir að
halda því fram að þær séu sambæri­
legar og að Jóhanna hafi ekkert lært af
slælegri einkavæðingu Búnaðarbank­
ans og Landsbankans. Þetta er galið
hjá Styrmi. Landsbankinn og Búnað­
arbankinn voru ríkisbankar sem tek­
in var ákvörðun um að selja til að­
ila sem voru tengdir Sjálfstæðisflokki
og Framsóknarflokki; ríkisvaldið átti
ekki bankana tvo sem stofnaðir voru
á rústum Kaupþings og Glitnis og er­
lendir kröfuhafar þessara banka áttu
kröfur í bú þeirra upp á hundruð millj­
arða króna sem breytt verður í hluta­
fé í nýju bönkunum. Sú staðreynd að
þessir kröfuhafar munu eignast bank­
ana er því ekki „einkavæðing“ í sama
skilningi og einkavæðing Lands­
banka og Búnaðarbanka og framtíðar­
eignarhald Arion banka og Íslands­
banka er auk þess ekki flokkspólitískt
mál. Íslenska ríkið átti ekki kröfurnar á
bankana heldur erlend fjármálafyrir­
tæki að mestu; ríkisvald getur ekki
einkavætt eitthvað sem það á ekki.
Styrmir stillir málum upp með
þessum hætti til að koma höggi á nú­
verandi ríkisstjórn en það sem hann
segir er ekki sannleikanum sam­
kvæmt. Mýmörg önnur sambærileg
dæmi væri hægt að tína til úr bókinni.
Orð Styrmis um íslenskt samfélag, sem
vísað var til hér að framan, eiga því svo
ljómandi vel við hann sjálfan að lokn­
um lestri á þessari bók hans.
Firrt sýn Styrmis
Í lok bókarinnar, í eftirmála sem er eins
konar óður til Sjálfstæðisflokksins,
segir Styrmir að Davíð Oddsson og
Geir H. Haarde séu þeir menn sem búi
yfir mestri þekkingu á þeim „veikleik­
um“ í íslensku samfélagi sem leiddu til
hrunsins. Þjóðin á að gefa þeim Davíð
og Geir „frið“ til að úttala sig um þessa
veikleika svo hægt sé að vinna bug á
þeim. Svörin við erfiðleikum Íslands
í kjölfar hrunsins liggja því auðvitað
hjá Davíð og Geir. Þá vitnar Styrmir
til þeirra orða Davíðs Oddssonar að
íslenska þjóðríkið sé „þannig vaxið“
að það sé „ekki hollt fyrir það að vera
í höndunum á mjög fáum aðilum.“
Þessi orð vill Styrmir að Sjálfstæðis­
flokkurinn geri að sínum einkunnar­
orðum. Slagorð Sjálfstæðisflokksins á
því að koma frá Davíð.
Sannleikurinn er hins vegar sá að
þeir stóreignamenn sem eiga Mogg­
ann og nota blaðið í hagsmuna­
gæslu fyrir kvótakerfið og áróður
gegn Evrópusambandinu hafa aldrei
verið eins valdamiklir og auðugir og
um þessar mundir og keppast við að
kaupa upp fyrirtæki sem komist hafa
í rekstrarerfiðleika í kjölfar hruns­
ins. Íslenskt efnahagslíf hefur senni­
lega sjaldan verið í höndunum á eins
fáum og einmitt nú og líklega mun
þessi fákeppni bara aukast á næst­
unni eftir því sem bankarnir selja frá
sér fleiri yfirteknar eignir. Útgerðarfé­
lögin sem eiga Moggann hafa síðustu
misserin fært verulega út kvíarnar í
útgerðinni og einnig fjárfest í annars
konar og óskyldum rekstri, eins og til
dæmis í Mogganum sjálfum, Olís og
verktakageiranum. Sjálfstæðisflokk­
urinn er meðal annars flokkur þessara
hagsmunaaðila og verður það áfram ef
Davíð fær einhverju um það ráðið.
Styrmir er ekki sestur í helgan stein
og er ennþá firrtur þó hann sé hættur
á Mogganum. Hann heldur áfram að
reyna að móta sannleikann í þá mynd
sem hann heldur að þjóni hagsmun­
um Sjálfstæðisflokksins. Honum er
ennþá fyrirmunað að fjalla um flokk­
inn með hlutlausum og trúðverðugum
hætti. n
Ógeðsleg i nsýn
Djúpstæð firring Söguskoðun Styrmis Gunnarssonar lýsir djúpstæðri firringu: Hann telur
Davíð Oddsson og Geir H. Haarde vera þá menn sem búi yfir mestri þekkingu á veikleikum
íslensks samfélags og að þjóðin eigi að gefa þeim „frið“ til að tala.
Ingi Freyr
Vilhjálmsson
ingi@dv.is
Bækur Sjálfstæðisflokkurinn:
Átök og uppgjör
Höfundur: Styrmir
Gunnarsson
Útgefandi: Veröld
280 blaðsíður
22 Menning 28. nóvember 2012 Miðvikudagur