Dagblaðið Vísir - DV - 22.03.2013, Blaðsíða 34

34 22.–24. mars 2013 Helgarblað
m e n n i n g @ d v . i s | d v . i s / m e n n i n g
„Kemur virkilega á óvart“ „Og þá var kátt í höllinni“
Olnbogavík
Hermann Jóhannesson
Borgen
Adam Price
Verð feiminn alla ævi
R
únar mætti í Iðnó þann 13.
mars síðastliðinni með það í
huga að samgleðjast öðrum
og var hálfbrugðið þegar
hann var kynntur sem sigur­
vegari í flokki bókmennta af formanni
dómnefndar.
„Ég mætti tilbúinn að samfagna
einhverjum öðrum enda er ég vanari
að vera verðlaunaður fyrir þýðingar.
Þetta kom mér verulega á óvart. Þið
njótið þess líklega að láta okkur engj­
ast,“ segir Rúnar og talar til okkar sem
skipulögðum viðburðinn og hlær
og gerir grimmt grín að sjálfum sér.
Segist hafa gengið upp á svið með
jakkalafið girt ofan í buxurnar. „Já, ég
gekk víst upp á sviðið með jakkann
girtan ofan í buxurnar. Fyrst ég lifði
þetta af get ég leyft mér að vera ófull­
kominn öllum stundum. Það er mjög
jákvætt,“ segir hann og hlær.
Fyrsta bók Rúnars, Ekkert slor,
kom út árið 1984 og fékk lofsverða
dóma. Hefur hann síðan verið mikil­
virkur í ritstörfum og gefið út um tutt­
ugu rit af ýmsum toga – þýðingar,
smásögur og skáldsögur.
Skáldsaga hans Nautnastuldur, frá
árinu 1990, var tilnefnd til Íslensku
bókmenntaverðlaunanna á sínum
tíma og fyrir þýðingu sína á bókinni
Friðþægingu eftir Ian McEwan var
hann tilnefndur til Menningarverð­
launa DV.
Upptekinn af
samskiptum kynjanna
Árið 2006 hlaut hann Íslensku þýð­
ingaverðlaunin fyrir bókina Barndóm
eftir J. M. Coetzee og árið 2007 hlaut
hann barnabókaverðlaun Mennta­
ráðs Reykjavíkurborgar fyrir þýðingu á
bókinni Sólvæng eftir Kenneth Oppel.
Í verðlaunabók Rúnars Helga, Ást í
meinum, eru fimmtán smásögur. Þær
tengjast efnislega og eiga það sam­
merkt að fjalla um náin samskipti.
Ást og kynlíf, hjónaband og barneign­
ir og allt það sem gerist í samskiptum
kynjanna þegar þau leitast við að eyða
ævinni saman.
„Mér finnst bækurnar mínar all­
ar mjög ólíkar. Samt held ég að þær
eigi það sammerkt að fjalla um sam­
skipti kynjanna. Ég held að ég hafi
verið mjög upptekinn af þeim. Veit
svo sem ekki af hverju það stafar. Ætli
þar blandist ekki saman áhugi á sál­
arlífi fólks og að vilja vita hvernig fólk
hugsar. Og síðan líka samspil einstak­
lings og samfélags og hvernig þá ásta­
lífið rúmast í því samspili. Hvernig
mismunandi menningarheimar kalla
fram mismunandi hluti í okkur.“
Lexíur fyrir heimavinnandi föður
Rúnar veltir því fyrir sér hvort
áhuginn stafi líka af aðstæðum
sínum innan heimilisins. Í hans hlut
kom að annast börnin, þar sem hann
var heimavinnandi rithöfundur og
oft minnti karllægt kerfi hann á að
hann ætti ekki heima í slíku hlutverki.
Stundum var hann spurður hvort
hann væri atvinnulaus.
„Ég var heimavinnandi frá því að
báðir drengirnir fæddust. Það var ég
sem oftast fór með þá í leikskólann,
þann hálfa dag sem þeir voru í leik­
skólanum, og sótti þá aftur og var
með þá heima allan daginn eftir það.
Þannig að þá var ég karlmaður að
máta mig í kvenhlutverk og það voru
ýmsar lexíur í því fólgnar. Ég sótti til
dæmis um fyrir annan þeirra í leik­
skólann þegar við fluttum í Garðabæ
og skrifaði undir umsóknina en svo er
svarið stílað á mömmuna.
Það er margt svona. Lítil kerfislæg
atriði sem sýndu mér sem karlmanni
að ég átti ekki heima í þessu kerfi sem
ég vildi komast inn í. Það hafði ekki
tekist að búa til þetta rými sem jafn­
réttisbaráttan var að reyna að búa til.
Fyrst fyrir konur en í og með var ég
að vonast til þess að með því kæmi
rými fyrir okkur karla að brjótast út úr
hinni stöðluðu karlmannsímynd.“
Næstum því búinn að gefast upp
Rúnari finnst þessi staðlaða karl­
mannsímynd af karllæga karlinum
heldur leiðinleg. „Mér finnst hún
hamlandi og einhæf. Ímyndin kallar
fram ákveðin hegðunarmynstur og
kemur í veg fyrir ákveðna einlægni í
samskiptum á milli karla og jafnvel
kynjanna. Ég er líklega kvenlægur karl
og á köflum hef ég næstum því verið
búinn að gefast upp á því að tala af
einlægni við aðra karla. Það eru örfáir
karlmenn sem mér finnst ég geta verið
einlægur við. Ef maður er einlægur við
karlmenn sem eru uppteknir af því að
viðhalda sinni karllægu ímynd, þá er
bara gert grín að manni og talað niður
til manns. Þá er farið að kalla mann
vin. Sem er alltaf mjög hlaðið,“ segir
hann og brosir svolítið út í annað og
hugsar líklega einhverjum sem á það
skilið þegjandi þörfina á meðan.
Hamfarir bak við luktar heimilisdyr
Hann vill komast undir skelina í verk­
um sínum og nálgast kjarnann. „Í
bókum mínum reyni ég stundum að
flysja félagsveruna utan af persónun­
um og sýna þær í allri sinni nekt.
Mér er stundum sagt að ég skrifi
um hluti sem fólk vilji ekki endilega
vita. Það er til dæmis ekkert allt sem
konur vilja vita um karlmenn. Þeim
getur staðið stuggur ad sumu í fari
þeirra. Þær vilja til dæmis ekki endi­
lega vita út í hörgul hvernig kynhvöt
karlmanna er á fyrri hluta ævinnar og
hversu ógnandi hún getur verið í ýms­
um birtingarmyndum sínum. Ég held
að konur séu ekki búnar undir að að
fást við það náttúruafl sem hún er.
Karlmenn eru síðan aldir upp við
þá rómantísku hugmynd að konur
séu blíðar og þeir eigi að vernda þær.
En svo kemur oft á daginn að þær eru
miklu veraldarvanari og hugrakkari
en þeir. Þá vita þeir ekkert hvaðan á
sig stendur veðrið og hugsa kannski
með sér: Bíddu, ég hélt ég væri kom­
inn til að vernda þessa konu!
Já, það eru nánast hamfarir sem
eiga sér stað á nánast hverju einasta
heimili sem fólk eyðir mikilli orku í að
fela,“ segir hann og hlær. „Það er þetta
sem ég vil fjalla um.“
Fór á mis við lífsreynslu og
þroska
Rúnar Helgi er alinn upp á Ísafirði
til 19 ára aldurs og var bæði bráðger
og feiminn. Feimnin hefur fylgt hon­
um alla tíð og veldur honum stund­
um streitu. Hann hefur oft hugsað um
feimnina og af hverju hún stafar og
hvernig hann getur tekist á við hana.
„Það var mjög gott að mörgu leyti
að alast upp á Ísafirði þó að smábæ­
ir séu ekki að öllu leyti sæludalir. En
það sem einkenndi mig í æsku er að
ég var rosalega feiminn. Ég hef svo­
lítið hugsað um það hvað feimni
er. Ég held að það sé þegar mað­
ur verður ofurmeðvitaður um aðra í
kringum sig og valdið sem þeir hafa
yfir manni. Maður er í raun ofur­
meðvitaður sem félagsvera. Ég fór
á mis við margt í æsku vegna feimni
minnar. Ég hafði ekki sama hugrekk­
ið til að prófa nýja hluti og þannig fór
ég á mis við lífsreynslu og þroska. Ég
var ekki eins veraldarvanur og margir
aðrir en kannski þroskaði ég eitthvað
annað með mér á móti sem nýtist í rit­
listinni.“
Ákveðin tegund af fötlun
„Þetta er ákveðin tegund af fötlun og
ég hef oft velt því fyrir mér hvort ég
geti gert eitthvað til að hjálpa feimnu
fólki. Ég hef helst staldrað við það
að sá feimni sé ofurmeðvitaður og
hræddur við dóm annarra. Þetta birt­
ist meðal annars í því að ef ég gerði
villu á prófi í barnaskóla, þá fékk
ég bara lost. Þá hélt ég að heimur­
inn færist. Þetta er fáránlegt þegar
ég hugsa til baka, en þetta var raun­
veruleikinn þá.
Ég verð feiminn alla ævi. Ég held
að ég verði á vissan hátt alltaf að tak­
ast á við þetta. En þetta er ekki vanda­
mál eins og það var. Ég á ekki sérstak­
lega erfitt með að koma fram fyrir
hóp eða bekk. En þetta veldur mér oft
streitu og ég þarf stöðugt að vinna
með þetta og kemst ekki frá þessum
eiginleikum í mínu fari.“
Galgopi undir yfirborðinu
Þótt Rúnar sé feiminn að eðlisfari er
hann líka galgopi með beittan húmor
og sem krakki var hann prakkari.
„Ég naut þess samt mjög oft að
alast upp á Ísafirði. Ég var meira að
segja mikill prakkari, ef þú spyrð
mömmu. Lítið dæmi: Í garðinum
heima á Hlíðarvegi átti ég það til að
kalla uppnefni á eftir einum stærsta
stráknum þegar hann gekk hjá. Eitt
skiptið missti hann þolinmæðina og
kom við annan mann og tók mig nán­
ast höndum og fór með mig upp í fjall.
Þar vissi ég ekki hvað átti að gera við
mig, hélt það ætti að ganga frá mér.
Þá kom annar eldri drengur aðvíf­
andi og bjargaði mér. Sá varð seinna
þekktur sjónvarpsmaður, Helgi Már
Arthúrsson. Þetta var í fyrsta skipti
sem ég kom mér í veruleg vandræði
út af kjaftinum á mér og fékk að kynn­
ast því hvað orð geta haft miklar af­
leiðingar. En sennilega lærði ég ekki
nóg af þessu. Um tíma var ég blaða­
maður fyrir vestan og þá fór ýmislegt
í blaðið sem hefði kannski ekki átt að
fara í blaðið. Þá varð þytur.“
Of mikið átak
Rúnar lauk stúdentsprófi sínu á Ísa­
firði með sóma ári á undan jafn­
öldrum sínum. Hann hafði nefnilega
verið látinn hlaupa yfir bekk í gaggó,
lenti þann vetur í því að bæði fót­
brotna og handarbrotna og varð að
taka sum prófanna með vinstri. „Það
var merkileg reynsla að skrifa með
vinstri, það var eins og að læra nýtt
tungumál,“ segir hann og hlær og vill
gera lítið úr. „En ég var sum sé 19 ára
þegar ég reyndi fyrst að fara til útlanda
í framhaldsnám og það var skóla­
meistarinn á Ísafirði sem var mér
innan handar, Jón Baldvin Hanni­
balsson. Við fundum pláss fyrir mig í
University of Essex í borg sem heitir
Colchester og ég byrjaði í líffræði.
Ég var stúdent af eðlisfræðibraut
en hafði þó alltaf langmestan áhuga á
tungumálum. En af því að ég var dúx
þá bjuggust allir við því að ég færi í
vel metið nám og yrði mætur maður
í samfélaginu. Ég ákvað að prófa að
leggja stund á líffræði í eitt ár. En það
entist ekki nema í nokkrar vikur. Þetta
var of mikið átak fyrir 19 ára lands­
byggðarstrák og ég sneri heim. En á
þessu lærði ég þó að ég hafði engan
áhuga á líffræði. Enskan heillaði mig
hins vegar undir eins, aðallega ensku
bókmenntirnar og amerísku bók­
menntirnar sem ég fór að kynnast.
Og ég tók því þá skrýtnu ákvörðun
við heimkomuna að setjast í ensku­
deildina.“
Áratuga flakk um heiminn
Þegar Rúnar hafði lokið BA­prófi í
ensku með íslensku sem aukagrein
hófst flakk hans um heiminn sem
stóð yfir í meira en áratug. För hans
var fyrst heitið til Frakklands þar sem
hann nam frönsku í fallega bænum
Grenoble. „Ég var í einn vetur í Frakk­
landi, í Grenoble. Borg í stórbrotnu
umhverfi, valdi hana af því ég er frá
Ísafirði og finnst gaman að fara á
skíði. Ég sat þar um veturinn, lærði
frönsku í útlendingadeild og skrifaði
stóran hluta af fyrstu skáldsögu minni
og las Egils sögu og Biblíuna með.
Ári seinna fór ég fyrst til Bandaríkj­
anna til þriggja mánaða dvalar. Byrj­
aði þar að þýða, mína fyrstu bók sem
var eftir Philip Roth, Goodbye, Col­
umbus. Hún kom ekki út fyrr en 12
árum seinna. Þessi bók var mínar æf­
ingabúðir.“
Sögupersónan greip í taumana
Eftir Bandaríkjadvölina dvaldi hann
um tíma í Þýskalandi við Goethe­
Institut, meðal annars í Murnau, fögr­
um smábæ sem málarinn Kandinsky
dvaldi í. „Ég hef alltaf séð eftir því að
hafa ekki farið aftur – bæði til Frakk­
lands og Þýskalands – til að læra bet­
ur þessi mál,“ segir hann dreyminn á
svip.
Eftir dvöl mína í Evrópu sótti ég
Kristjana Guðbrandsdóttir
kristjana@dv.is
Viðtal
Rúnar Helgi Vignisson hefur í fyrsta skipti á
ævinni hlotið verðlaun fyrir frumsamið bókmennta-
verk – Ást í meinum. Rúnari Helga er hugleikið að
fjalla um sálarlífið, ástina og samskipti kynjanna og
þær hamfarir sem hann telur eiga sér stað á bak við
nánast hverjar einustu luktar heimilisdyr. Kristjana
Guðbrandsdóttir hitti Rúnar Helga Vignisson sem
sagði henni frá feimninni sem hefur fylgt honum
alla ævi, heimshornaflakkinu og matarboðum sínum
með nóbelsverðlaunahafanum J. M. Coetzee.
„Ég hafði ekki sama
hugrekkið til að
prófa eitthvað nýtt og
þannig fór ég á mis við
lífsreynslu og þroska.