Ægir - 01.06.2015, Síða 56

56
cillation“ eða AMO. Svokallaður
AMO-vísir, metinn á grundvelli
frávika í yfirborðshita, sýnir köld
tímabil (neikvætt AMO) á ára-
bilinu 1900-1925 og 1965-1995
og síðan hlý tímabil (jákvætt
AMO) frá um 1850-1890, 1925-
1965 og frá 1995 fram til dags-
ins í dag. Þetta er talið benda til
áratuga náttúrulegrar sveiflu
sem tekur um 60-80 ár milli
kaldra og heitra tímabila.
Í ljósi víðáttumikillar út-
breiðslu makríls í Norður-Atl-
antshafi og hve næmur hann
virðist vera fyrir hitastigi sjávar
er áhugavert að skoða að hve
miklu leyti komur á Íslandsmið
tengjast víðtækum hitabreyt-
ingum eins og AMO-sveiflunni
(10. mynd). Glöggt má sjá að
sögulegar upplýsingar um
makríl hér við land samsvara í
stórum dráttum jákvæðu bylgj-
unni í AMO-sveiflunni og bend-
ir það til þess að á hlýindatíma-
bilum í Norður Atlantshafi auk-
ist útbreiðsla makrílstofnsins til
norðurs. Á köldum tímabilum,
þ.e. þegar hitafrávikið er nei-
kvætt eru nokkur ár þar sem
makríll hefur sést hér við land
en þau eru yfirleitt stök og fátíð.
Í Norðaustur-Atlantshafi
heldur makríllinn sig einkum
við yfirborð á svæðum þar sem
hitastig er um og yfir 8°C á vor-
in, sumrin og haustin. Á haf-
svæðinu umhverfis Ísland hefur
sumarhiti í efstu 50 m suður og
vestur af landinu að jafnaði far-
ið yfir 8°C síðastliðin 40 ár. Und-
an norðurströndinni var það
hins vegar ekki fyrr en árin 2003
og 2004 sem hiti um og yfir 8°C
fór að mælast. Þó að yfirborðs-
hiti í sjónum við landið hafi
hækkað nær stöðugt síðan
1996 virðist ekki vera um að
ræða neina markverða hita-
breytingu árið 2007 en þá varð
veruleg breyting á útbreiðslu
og magni makríls hér við land.
Það bendir til þess að þó að
hitastig skipti miklu í að
ákvarða útbreiðsluna þá ræðst
hún endanlega af samspili
margra þátta.
Fyrir austan Ísland og í Nor-
egshafi er makríll að hluta að
nýta sömu fæðutegundir og
kolmunni og síld. Bent hefur
verið á að á sama tíma og heild-
arlífmassi uppsjávarfiska í Nor-
egshafi tók að aukast fyrir
nokkrum árum minnkaði líf-
massi dýrasvifs stöðugt. Í þessu
samhengi var því velt upp
hvort uppsjávarfiskistofnarnir
væru orðnir það stórir að vist-
kerfið bæri þá ekki. Á land-
grunninu fyrir austan Ísland er
átumagn almennt minna en í
Noregshafi. Hér við land hefur
það hins vegar ekki minnkað á
sama hátt og í Noregshafi á
seinustu árum. Þannig geta
hugsanlega slæm fæðuskilyrði
á hefðbundinni fæðuslóð makr-
ílsins sem og góð fæðuskilyrði á
Íslandsmiðum hafa stuðlað að
göngum makríls lengra vestur
og norður á bóginn hin síðari
ár.
Þekkt er hjá uppsjávarfisk-
um, svo sem síld, að sterkir ár-
gangar geti, nánast án fyrirvara,
tekið upp nýtt eða breytt
göngumynstur og síðan fylgja
árgangar sem eftir koma hinu
nýja mynstri. Sterkur makrílár-
gangur frá árinu 2002 var áber-
andi í stofninum árið 2007 og
nam hann það ár um 27% af afl-
anum innan íslensku lögsög-
unnar. Sem fimm ára fiskur
kann þessi sterki árgangur sam-
fara öðrum þáttum að hafa
stuðlað að aukinni útbreiðslu
makrílstofnsins norður og vest-
ur á bóginn. Hvort sífelld aukn-
ing í útbreiðslu makríls árin þar
á eftir hafi verið afleiðing auk-
innar stofnstærðar og þá þörf
fyrir og/eða uppgötvun og lær-
dómur um stærra beitarsvæði
með kjörhitastigi er ekki hægt
að slá neinu föstu um.
Niðurstöður rannsókna á
hrygningu makríls árin 2010 og
2013 sýna að hrygningarsvæði
hans hefur breiðst út vestur og
norður á bóginn og að því að
talið er vegna hærri sjávarhita.
Slíkar breytingar geta svo haft
áhrif á útbreiðslu fullorðna fisks-
ins síðar meir. Almennt er það
svo að stærsti makríllinn fer í
lengstu fæðugöngurnar norður
og vestur á bóginn og sá fiskur
sem veiðst hefur á Íslandsmið-
um er nær eingöngu fullorðinn
fiskur. Á hinn bóginn fékkst
makríll á fyrsta ári (19-22 cm) á
mörgum stöðvum suðaustur,
suður og suðvestur af landinu í
togararalli haustið 2010. Enn-
fremur veiddist makríll á öðru
ári suðaustur og suður af land-
inu í vorralli 2011 sem aftur
benti til þess að ungfiskur hafi
haldið sig á Íslandsmiðum yfir
vetrartímann. Það að makríll á 1.
og 2. ári haldi sig við Ísland að
vetri til er að öllum líkindum af-
leiðing norðlægari og vestlæg-
ari hrygningar á seinustu árum.
Að lokum
Sú spurning er áleitin hvort
makríll sé kominn til að vera á
Íslandsmiðum en við henni eru
ekki einhlýt svör. Því ráða marg-
ir samverkandi þættir og þar
skipta líklegast mestu máli sjáv-
arhiti, stærð stofnsins og ástand
átustofna á beitarsvæðum
hans. Meðan sjávarhiti helst hár
má búast við áframhaldandi
komum makríls í íslenska lög-
sögu en lækki hiti, og eins ef
stofninn minnkar, þá má telja
líklegt að það dragi úr göngum
vestur og norður á bóginn.
Miklir hagsmunir eru í húfi fyrir
Íslendinga og því mikilvægt að
fylgjast áfram vel með magni
og útbreiðslu makríls sem og
öllum umhverfisaðstæðum í
þeim tilgangi að skilja betur
hvernig samverkun umhverfis
og stofns ræður göngum.
Helstu heimildir
Anon. 2014. Nytjastofnar sjávar2013/14. Afla-
horfur fiskveiðiárið 2014/15. Hafrannsóknir,
176. 188 bls.
Gunnar Jónsson, Jónbjörn Pálsson. 2013. Ís-
lenskir fiskar. Mál og menning, Reykjavík.
493 bls.
Hanna, E., Trausti Jónsson, Jón Ólafsson, Héð-
inn Valdimarsson. 2006. Icelandic coastal
sea surface temperature records construc-
ted: putting the pulse on air-sea-climate int-
eractions in the northern North Atlantic. 1.
Comparison with HadISST1 open ocean sur-
face temperatures and preliminary analysis
of long-term patterns and anomalies of SST
around Iceland. Journal of Climate, 19:
5652–5666.
Héðinn Valdimarsson, Ólafur S. Ástþórsson,
Jónbjörn Pálsson. 2012. Hydrographic vari-
ability in Icelandic waters during recent
decades and related changes in distribution
of some fish species. ICES Journal of Marine
Science, 69: 816–825.
Iversen, S. A. 2004. Mackerel and horse macke-
rel. Í The Norwegian Sea Ecosystem, bls.
289–300. Ritstj. H. R. Skjoldal. Tapir Academ-
ic Press, Trondheim. 559 bls.
Ólafur S. Ástþórsson, Ástþór Gíslason, Stein-
grímur Jónsson. 2007. Climate variability
and the Icelandic marine ecosystem. Deep
Sea Research II,54: 2456–2477.
Ólafur S. Ástþórsson, Héðinn Valdimarsson,
Ásta Guðmundsdóttir, Guðmundur J. Ósk-
arsson. 2012. Climate-related variations in
the occurrence and distribution of mackerel
(Scomber scombrus) in Icelandic waters.
ICES Journal of Marine Science, 69: 1289-
1297.
Ólafur S. Ástþórsson, Þorsteinn Sigurðsson,
Sveinn Sveinbjörnsson. 2010a. Makríll í
Norðaustur Atlantshafi og við Ísland. Ægir,
101: 16–18.
Ólafur S. Ástþórsson, Þorsteinn Sigurðsson,
Sveinn Sveinbjörnsson. 2010b. Makríll á Ís-
landsmiðum. Hafrannsóknir, 152: 25–32.
Nøttestad, L., Salthaug, A., Johansen, G.O., Ant-
honypillai, V., Tangen, Ø., Utne, K.R., Sveinn
Sveinbjörnsson, Guðmundur J. Óskarsson,
Sigurður Þ. Jónsson, Debes, H., Mortensen,
E., Smith, L., Anna Ólafsdóttir, Jacobsen, J.A.
2014. Cruise report from the coordinated
ecosystem survey (IESSNS) with M/V Brenn-
holm, M/V Vendla; M/V Finnur Fríði and R/V
Arni Fridriksson in the Norwegian Sea and
surrounding waters, 2 July - 12 August 2014.
Skýrsla til ICES Working Group on Widely
Distributed Stocks (WGWIDE), Copenhagen.
49 bls.
Unnsteinn Stefánsson. 1999. Hafið. Háskólaút-
gáfan, Reykjavík. 480 bls.
10. mynd. Sveifla yfirborðshita í Norður Atlantshafi (AMO, gögn frá http://www.esrl.nooa.gov/psd/data/cor-
relation/amon.us.long.data) og komur makríls á Íslandsmið. Rauður litur táknar jákvætt hitafrávik og blár
neikvætt. Svört þverstrik gefa til kynna ár þar sem vitað er með vissu af makríl við Ísland.
1900 1920 1940 1960 1980 2000
−0
.4
−0
.2
0.
0
0.
2
0.
4
Ár
AM
O
frá
vik