Öldrun - 01.05.2008, Blaðsíða 18

18
www.oldrun.net ÖLDRUN – 27. árg. 1. tbl. 2008
athafnir daglegs lífs sem eru nauðsynlegar til að lifa af í
nútíma samfélagi (Pearson 2004; StPierre, 1998). Þar er
átt við athafnir daglegs lífs (ADL) og almennar athafnir
daglegs lífs (IADL). Knight (2000) taldi og byggði það á
fræðilegu yfirliti sínu að færni innihéldi bæði vitsmunlega
og verkfærnilega þætti. Að hennar mati þarf getan til að
framkvæma almennar athafnir daglegs lífs (IADL) að fela
í sér „kunnáttu til að framkvæma“ þar sem þessar athafnir
krefjist þess að einstaklingurinn velji, taki eftir eða greini
og leysi vandamál. Fjölmargir heilsufarsþættir hafa verið
rannsóknarefni þegar afdrif og heilbrigði aldraðra hefur
verið skoðað. Tengjast þeir gjarnan svonefndum aldurs­
tengdum breytingum eins og breytingum á vöðvastyrk,
skynjun og jafnvægi.
Fræðimenn eru sammála um að markmið allrar umönn­
unar eldri sjúklinga ætti að vera að viðhalda getunni til að
framkvæma grunnathafnir daglegs lífs, eins og að baða
sig, klæðast, nota salerni, komast í og úr rúmi og stól og
að matast án aðstoðar. Þessi atriði sem við köllum athafnir
daglegs lífs (ADL) eru grunnurinn að sjálfstæði og lífs­
gæðum eldri einstaklinga (Covinsky o.fl., 2003; Kresevic
og Mezey, 1997; Pearson, 2004; St Pierre, 1998). Hjá
öldruðum virðist fyrst koma fram þörf fyrir aðstoð við að
baða sig og klæðast en síðast virðist færnin til að hreyfa
sig í rúmi og til að matast skerðast (Morris, Fries og
Morris, 1999). Fram kemur í íslenskum rannsóknum á
þörf aldraðra sem búa í eigin húsnæði fyrir aðstoð við
ADL að flestir eru sjálfbjarga við ADL þætti fyrir utan
böðun. Í rannsókn Hlífar Guðmundsdóttur (2004) kom
fram að minna en helmingur einstaklinga 90 ára og eldri
sem bjuggu á eigin heimili þurftu aðstoð við böðun, en
rannsókn Pálma V. Jónssonar o.fl.(2003) leiddi í ljós að
tveir þriðju þeirra einstaklinga sem nutu heimaþjónustu
heilsugæslunnar þurftu aðstoð við böðun.
Innan öldrunarfræðanna er gerður greinarmunur
á athöfnum daglegs lífs (ADL) og almennum athöfnum
daglegs lífs (IADL). Almennar athafnir daglegs lífs vísa
til færni einstaklingsins til að nota síma, sjá um innkaup
fyrir heimilið, undirbúa máltíð, sjá um heimilisstörf, sjá
um þvott, ferðast milli staða, sjá um lyfjainntöku og sjá
um fjármál (Lawton og Brody, 1969). Í fyrrnefndum
íslenskum rannsóknum kemur fram að þörf aldraðra,
sem búa á eigin heimilum, fyrir aðstoð við IADL er mun
meiri en fyrir aðstoð við ADL. Meirihlutinn þurfti aðstoð
við einhvern þátt í almennum athöfnum daglegs lífs (Hlíf
Guðmundsdóttir, 2004; Pálmi V. Jónsson o.fl., 2003).
Cognitive performance scale (CPS) kvarðinn metur
vitræna getu með því að styðjast við fimm breytur og er
hann jafn næmur fyrir mati á vitrænni getu og MMSE og TSI
(Test for Severe Impairment) (Morris o.fl., 1994). Þessar
fimm breytur eru meðvitund, skammtímaminni, hæfni til
að taka ákvarðanir, hæfni til að gera sig skiljanlegan og
hæfni til að matast. Í rannsókn Pálma V. Jónssonar o.fl.
(2003) á hjúkrunarþörf og heilsufari einstaklinga 65 ára og
eldri sem nutu heimaþjónustu heilsugæslunnar kom fram
að um það bil þriðjungur þátttakenda var með skert skamm­
tímaminni og skerta hæfni til ákvörðunartöku. Rannsókn
Hlífar Guðmundsdóttur (2004) beindist að einstaklingum
sem náð höfðu 90 ára aldri og bjuggu á eigin heimili. Hjá
þeim greindist vitræn skerðing ekki mikil og getur það
bent til þess að vitræn færni sé ein af forsendum þess að
einstaklingur geti búið á eigin heimili. Þetta má einnig sjá í
niðurstöðum íslenskrar rannsóknar á vistunarmati aldraðra
þar sem fram kom að heilabilun var stór áhættuþáttur vist­
unar aldraðra á stofnun þar sem um 79% vistaðra voru með
vitræna skerðingu á einhverju stigi (Oddur Ingimarsson,
Thor Aspelund og Pálmi V. Jónsson, 2004b).
Færni kemur fram sem mikilvæg vísbending um afdrif
eldri einstaklings eftir sjúkrahúslegu (Aditya, Sharma,
Allen, og Vassallo, 2003; Aminzadeh og Dalziel, 2002;
Campbell, Seymour, og Primrose, 2004; Caplan o.fl., 2004;
McCloskey, 2004). Allt að helmingur aldraðra einstakl­
inga sem leggjast inn á sjúkrahús finna fyrir skertri getu
við a.m.k. einn þátt athafna daglegs lífs (ADL) (Carlson
o.fl., 1998; McCloskey, 2004; St Pierre, 1998). Því er hætta
á að hæfni þeirra til að sjá um sig sjálfir minnki (McClo­
skey, 2004). Tíðni endurinnlagna er um helmingi hærri
hjá þeim sem upplifa skerðingu á færni í kjölfar innlagnar
á sjúkrahús (Carlson o.fl., 1998). Endurteknar innlagnir
eldri einstaklinga leiða síðan til stigvaxandi færniskerð­
ingar (Boyd, Xue, Guralnik og Fries, 2005; Buchner og
Wagner, 1992).
Mikilvægi heildræns öldrunarmats við innlögn aldraðra
á sjúkrahús er ítrekað tekið fram í fræðigreinum (Aminza­
deh og Dalziel, 2002; Bernick, 2004; Campbell o.fl., 2004;
Caplan o.fl., 2004; St Pierre, 1998). Innan öldrunarfræð­
anna hefur verið unnið að þróun þverfaglegra heildrænna
öldrunarmatstækja sem innihalda lágmarks upplýsingar
til að spá fyrir um þróun á heilsufari og afdrifum hjá eldri
einstaklingum (interRAI, e.d.). Minimum Data Set mæli­
tækin (MDS) eru árangur slíkrar þróunarvinnu og hafa
Íslendingar tekið þátt í hönnun þeirra og hagnýtingu. Ein
útgáfa af MDS mælitækinu var sérstaklega hönnuð til að
meta aldraða einstaklinga sem eru lagðir inn á sjúkrahús
vegna bráðaveikinda (Minimum Data Set for Acute Care
(MDS­AC)) (Carpenter o.fl., 2001). Þar er metið hvernig
líkamlegt, andlegt og félagslegt ástand var fyrir veikindin,
hvernig það er í bráðaveikindunum og síðan er horft til
þess hvernig þessir þættir styrkja útskrift einstaklingsins.
Með slíku þverfaglegu heildrænu öldrunarmati er hugs­
anlega hægt að greina þá þætti sem spá fyrir um afdrif í
kjölfar bráðra veikinda. Á grundvelli þeirra upplýsinga má
síðan greina þörf fyrir aðstoð og áframhaldandi meðferð
eftir útskrift.
Tilgangurinn með þessu rannsóknarverkefni var að
lýsa breytingum sem verða á færni einstaklinga, 75 ára
og eldri, til sjálfsumönnunar í kjölfar innlagnar á sjúkra­
hús vegna bráðra veikinda. Jafnframt var athugað hvort
breytingar á færni frá því sem var fyrir veikindin hafi haft
áhrif á afdrif þeirra, aðallega búsetu á eigin heimili, ári
eftir veikindi. Í þessari grein verður færni þátttakenda á
fjórum tímabilum lýst. Færni var greind með stöðluðu