Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.1990, Qupperneq 231

Eru þýðingar vísindi
helgar, og var þar flutt inn í íslenska vitund margt af hámenningararfi
evrópuþjóða, helgra manna sögur, hómilíur og spjall um guðlega spekt og
vísindi, eða guðspjöll. Þýðingar helgar eru hið elsta sem til er á
íslensku.23
Þessi fomi arfur lærdómsbókmennta endumýjaðist í aldanna rás við
nýjar þýðingar og margvísleg fræðaskrif önnur er af þeim spmttu í
eddum og sögum.
1100-1150 em gerðar þýðingar úr latínu, hómilíur, heilagra manna
sögur o.fl.24 Og ekki má gleyma Þorlákstíðum, þótt þær séu á latínu og
komi þessu máli því ekki við.25 Maríusaga, Nikulássaga o.fl. em þýddar á
næsta skeiði, fram undir aldamótin 1200. Helgisagnir em þýddar, t.d.
sögnin af fundi hins heilaga kross.26 Á öldunum næstu á eftir sjá nýjar
23 íslenska hómilíubókin er rituð um 1200, en textar hennar eru eldri, sbr. Stefán
Karlsson, „Greftrun Auðar djúpúðgu,” Minjar og menntir. Afmœlisrit helgað
Kristjáni Eldjárn, 481-488, s. 483) — Hér mætti einnig benda á grein Stefáns,
„Samfellan í íslensku biblíumáli. (Erindi flutt á Hólahátíð 12. ágúst 1984.)”, ásamt
grein hans í Sögu, 1984, 46-55, sjá einnig Bókaormurinn 14, 28. maí 1985, s. 14-
i9.
24 Jónas Kristjánsson, „Er Snorri Sturluson upphafsmaður íslendingasagna?”, erindi
flutt á vegum Stofnunar Sigurðar Nordals 20. mars 1990, sjá einnig
bókmenttasögukafla hans í Sögu Islands, II. og III. bindi.
25 Róbert A. Ottósson, Sancti Thorlaci Episcopi Officia Rhytmica et Proprium Missae in
AM241r A Folio. Khöfn: Bibliotheca Arnamagnæana, Suppl. III, Ejnar Munksgaard,
1959. í: Magnús Már Lárusson, „Doktorsvöm” [andmæli við doktorsvöm R.A.O.
10. október 1959], Lingua islandica: Islenzk tunga 2, 1960, 83-118 er þetta prentað
sem hér fer á eftir. (Ath! Textinn er ekki stafréttur hér. Honum er vikið til
nútíðarhorfs og textí niðurlagsins er óviss):
„Drottinn Jesús Christus, sá er komst í þennan heim fyrir vorar sakir, syndugra
manna, af faðmi föður til þess að leysa oss af synd Adams, því að eg veit og eg trúi
að eigi fyrir réttvísra manna sakir, heldur syndugra manna, vildir þú á jörðu búa.
Heyr þú mig, drottinn, syndugan og glæpafullan og óverðugan og órækinn og
meinsaman. Þér játa eg allar syndir mínar og alla hluti illa, þá sem eg hefi unnið í
þessum heimi af mínum eiginlegum vilja, í aðferð minni, í orði og verki og
ranglegum hugrenningum. Fyrir þetta allt saman beiðist eg líknar af þér, faðir
allsvaldandi. . . Drottinn Jesús Christus, son heilagrar Man'u. Bænfelli eg til þín að
þú hverfir tíl andar minnar mildi þína og miskunn, því að hjá þér er von mín, drottinn
minn. . . Þig bæni eg að eg megi með þér ganga og til þín koma og með þér hvílast
og til þín upp rísa. Heyr þú mig, drottinn, af verðleikum Davíðs eftir því sem þú
sórst feðrum vorum, að þú snýr reiði þína af mér vesölum þræli þínum. Yfirengill
Michael, yfirengill Gábríel, yfirengill Raphael, allir englar, allir höfuðfeður og
spámenn, allir postular, allir píslarvottar, allir játarar og allar helgar meyjar og allir
himneskir kraftar standi mér til hjálpar og til bjargar við drottin minn Jesúm
Christum,.. á þeirri skjálfandi tíð er önd mín skilst við líkam minn.” — Svo mæltu
menn fyrr á öldum.
26 Stefán Karlsson, „Inventio Crucis, cap. 1, og Veraldar saga.” Opuscula
septentrionalia. Festskrift til Ole Widding 10.10.1977. Hafniæ 1977, 116-133.
Helgisögnin um það er Helena, móðir Konstantíns keisara fann hinn heilaga kross
utan Jórsala með hjálp Gyðingsins Júdasar Quiriacusar var þýdd á norrænu snemma,
segir Stefán, og tengist Veraldar sögu. Telur Stefán Karlsson hina íslensku frumgerð
helgisögunnar hafa verið varðveitta frá síðari hluta 12. aldar (ív. rit, s. 128) en
handrit Fundar krossins vera rituð í Agústínaklaustrinu að Helgafelli og í
Benediktínaklaustrinu á Þingeyrum á 13. og 14. öld (ív. rit, s. 116-117).
229