Jökull - 01.12.1968, Blaðsíða 4

hlýtur þá að vera sú, að tvívetnismagn úrkom-
unnar er hvergi það sama, heldur má vænta,
að það sé tiltölulega mest úti við strönd, en
fari síðan minnkandi inn að landmiðju. Það
var því eðlilegt, að menn færu fljótt að velta
fyrir sér, hvort ekki mætti notfæra tvívetnis-
mælingar á vatni til þess að afla upplýsinga
um feril þess og háttu og þá sérstaklega um
leið þess gegnum berglögin.
Sá íslendingur, sem fyrstur lét sér detta í
hug, að tvívetnismagn hveravatns gæti gefið
nokkrar upplýsingar um uppruna þess, var Þor-
kell Þorkelsson, fyrrverandi veðurstofustjóri, í
grein, sem hann skrifaði 1940. Tvívetnismæl-
ingar á þeirn tímum voru þó það ónákvæmar,
að niðurstaða Þorkels hefði að öllum líkind-
um engin orðið, enda þótt hann hefði ráðizt
í slíkar athuganir. Auk þess var hann aðeins
að velta fyrir sér, hvort hveravatn á Islandi
væri að uppruna til regn eða hvort það væri
komið úr iðrum jarðar. Þó er skemmtilegt að
minnast þessarar hugmyndar Þorkels, því að
hún sýnir, að íslendingar hafa á þeim árum
barizt í fremstu víglínu, hvað rannsóknir á
jarðhita snertir, og ekki vílað fyrir sér að beita
nýjum uppgötvunum, jafnskjótt og þær komu
fram á sjónarsviðið.
Upphaf tvívetnisrannsókna eins og þær fara
hér fram í dag má hins vegar með vissu rekja
aftur til ársins 1954, og upphafsmenn rná telja
þá dr. Gunnar Böðvarsson, sem þá starfaði
við Jarðhitadeild Raforkumálakrifstofunnar, og
Þorbjörn Sigurgeirsson, prófessor. Um þetta
leyti og svo aftur nokkrum árum síðar var tví-
vetnismagn allmargra íslenzkra vatnssýna mælt
í Bandaríkjunum. Magn súrefnissamsæta var og
mælt í nokkrum þessara sýna. Niðurstöður mæl-
inganna lofuðu það góðu, að sjálfsagt þótti að
halda þeim áfram. Það var þó jafnframt aug-
ljóst, að þessar mælingar mundu verða svo um-
fangsmiklar, að ekki kæmi annað til greina en
framkvæma þær hérlendis.
Árið 1964 var svo með aðstoð Alþjóða Kjarn-
orkumálastofnunarinnar í Vín kornin aðstaða
til tvívetnismælinga við Háskólann, og hafa
þessar mælingar farið hér fram æ síðan.
TVÍVETNI í REGNI OG GRUNNVATNI
Tvívetni hefur verið mælt í miklum fjölda
úrkomusýna og sýna úr staðbundnum köldum
338 JÖKULL 18. ÁR
lindum. Þegar á árinu 1966 var unnt að nota
niðurstöður þeirra mælinga til að draga upp á
kort jafngildislínur, sem sýna tvívetni í úr-
komu, hvar sem er á suðvesturhluta landsins.
Þetta kort er sýnt á Mynd 1. Allar tölur á
myndinni eru svonefnd ö-gildi, sem merkja, hve
mörg pro mille meira eða minna er af tvívetni
í sýninu en í meðalsjó. Að öll giklin hafa -t-
fyrir framan töluna, merkir, að svo miklu
minna er af tvívetninu en í meðalsjó.
Jafngildislínurnar sýna í stórum dráttum, að
tvívetni úrkomunnar er rnest úti við strönd
landsins, en fer síðan jafnt og þétt minnkandi
inn að landmiðju. Þetta er reyndar í samræmi
við það, sem búizt hafði verið við.
Eins og sést á myndinni, eru jafngildislín-
urnar yfir Langjökul aðeins punktaðar. Orsök-
in var sú, að þegar þetta kort var teiknað,
voru engar beinar mælingar til af jöklinum.
Hins vegar var þess að vænta, að úrkoma, sem
fellur á jökulinn, mundi vera enn tvívetnis-
snauðari.
Þótt tvívetnismælingar á úrkomu og köldum
staðbundnum lindum hafi fyrst í stað verið
nokkuð einskorðaðar við suðvesturhluta lands-
ins, þá merkir það ekki, að við höfum eingöngu
sinnt þessum landshluta. Síðastliðið sumar var
safnað sýnum úr köldum staðbundnum lindum
úr öðrum landshlutum, og á þessu ári er safn-
að úrkomu víðs vegar á landinu. Mælingar á
þessum sýnum fara nú fram, og næsti áfangi,
sem við reyndar eygjum, er kort, sem sýnir
tvívetni í úrkomu, hvar sem er á landinu. En
eins og fram kemur af nokkrum dæmum, sem
nú verða nefnd, þá mun þetta kort vafalaust
verða veigamikill grundvöllur fyrir áframhald-
andi grunnvatnsrannsóknir.
Jafnhliða mælingum á úrkomu og köldum
staðbundnum lindum hefur verið mælt allmik-
ið af sýnum frá köldum lindum og ám af fjar-
lægum eða óþekktum uppruna og frá lieitum
uppsprettum eða borholum.
Auk mælinga á tvivetni heita vatnsins voru
mældar súrefnissamsætur í nokkrum sýnum.
Mælingar á súrefnissamsætum ásamt tvívetnis-
mælingunum sýna, að heita vatnið er regnvatn
að uppruna og að tvívetnismagn þess breytist
ekki á leiðinni gegnum berglögin. Þetta voru
mjög mikilvægar upplýsingar, því að samkvæmt
þeim gat ekki hjá því farið, að með tvívetnis-
mælingum mætti afla allmikilla upplýsinga um