Náttúrufræðingurinn - 2015, Blaðsíða 6

Náttúrufræðingurinn
98
Ryders um fjárkyn og fjárbúskap
í heiminum er því haldið fram að
eiginleikar íslenska forystufjárins
séu einstakir á heimsvísu.5 Árið
1994 voru eiginleikar fjárins
kynntir á heimsráðstefnu í Kanada
um búfjárkynbætur6 og þekktu
engir þátttakendur dæmi um
hliðstæður. Sumir efuðust jafnvel
um sannleiksgildi frásagna okkar.
Örfáum árum síðar var greint frá
þessu í yfirlitsriti um erfðafræði
sauðfjár7 og ekki sögð dæmi um
hliðstæður en höfundur taldi
ósannað að um sérstakan eiginleika
væri að ræða. Síðar hefur þetta fé
verið kynnt á ráðstefnum erlendis.8,9
Hér verður því haldið fram að
forystuféð hafi verið að finna hér á
landi við upphaf byggðar og hafi
viðhaldist síðan sem grein innan
sauðfjárstofnsins. Í fornsögum10–12
er að finna frásagnir af forystufé. Í
Jónsbók13 sem lögtekin var 1281–
1283 eru forystusauðir taldir metfé,
sem lýsir vel verðmæti eiginleikanna
og hélst sú verðlagning um aldir (1.
mynd). Einnig mynduðust þjóð-
sagnir14 um forystufé, og er það í
sumum sagnanna talið upprunnið
hjá huldufólki í Þingeyjarsýslum.15
Forystuféð hefur einnig ratað
inn í bókmenntirnar. Þar er fræg-
ustu og víðförlustu forystukindina,
sauðinn Eitil, að finna í Aðventu
Gunnars Gunnarssonar.16 Sagan er
byggð á frásögnum sem skráðar
eru af eftirleitum Fjalla-Bensa á
afréttum Mývetninga á fyrri hluta
síðustu aldar.17,18 Ekki verður gerð
tilraun til að gefa yfirlit um þátt
forystufjár í bókmenntunum, en
nefna má að það kemur við sögu í
tveimur skáldævisögum frá árinu
2011, þar sem höfundarnir rekja
bernskuminningar af Norðaustur-
landi.19,20
Ritaðar frásagnir sem nýtast til að
gera sér grein fyrir fjölda þessa fjár í
landinu, útbreiðslu þess og notum
eru hverfandi litlar.
Í bókinni Forystufé,21 sem Ásgeir
Jónsson frá Gottorp tók saman, segja
fjölmargir frá kynnum sínum af
íslensku forystufé á tímabili sem
spannar meira en heila öld (1840–
1950). Efnið nýtist ekki til að fá
heildstætt yfirlit um forystufé í
landinu en af frásögnunum má þó
ráða að flest forystufé hafi verið að
finna á Norður- og Norðausturlandi.
Þegar sauðfjárbúskapur á Íslandi
var beitarbúskapur voru hagnýt
not af þessu fé önnur og meiri en
nú gerist, ekki síst þegar sauðasala
var orðin snar þáttur í fjárbúskap á
seinni hluta 19. aldar.3 Athygli vekur
við lestur bókarinnar að litir hjá fénu
hafa breyst miðað við forystufé á
okkar tímum. Meira var um einlitt
fé, bæði hvítt og dökkt, og gols-
ótti liturinn virðist hafa verið all-
algengur á sumum svæðum. Sums
staðar virðist hafa átt sér stað visst
flæði af fé úr almenna fjárstofninum
yfir í forystufé ef féð sýndi forystu-
einkenni. Greinilegt virðist að eitt-
hvað af hvíta fénu sem sagt er frá sé
þannig til komið.
Ástæða er til að benda á að tveir
þekktustu bændur úr íslenskri sauð-
fjárrækt á fyrri hluta 20. aldar, þeir
Ásgeir Jónsson í Gottorp og Sig-
urgeir Jónsson á Helluvaði, voru
einnig einir helstu áhugamenn um
ræktun góðs forystufjár.22
Við fjárskiptin fyrir og um miðja
síðustu öld féll allt forystufé á
stórum landsvæðum jafnt og annað
fé. Fjárskiptafé var mikið sótt á
svæði þar sem forystufé mun vart
hafa fundist. Í Suður-Þingeyjarsýslu
austan Skjálfandafljóts og í
1. mynd. Forystusauðurinn Glænefur á
Hrafnkelsstöðum í Hrunamannahreppi
haustið 2010, tveggja vetra gamall. Sauður-
inn ber bjöllu eins og fyrrum var algengt. –
The leaderwether Glænefur on Hrafnkelsstaðir
Farm in Hrunamannahreppur, S-Iceland, in
the autumn of 2010, aged two years. The
wether carries a sheepbell common for leader-
sheep in former times. Ljósm./Photo: Sig-
urður Sigmundsson.
NFr_3-4 2015_final.indd 98 30.11.2015 16:34