Náttúrufræðingurinn - 2015, Blaðsíða 31

123
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Lítið hefur verið birt um þetta
efni í seinni tíð, þótt nú séu fyrir
hendi miklu betri upplýsingar
um útbreiðslu plantna í landinu
en þegar Steindór Steindórsson
tók saman gögn um þetta efni á
árunum 1954–1962.3,4 Ýmsar stakar
greinar hafa komið fram um túlkun
einstakra mynstra,5,6,7 en engin
heildarsamantekt nema í erindum
sem höfundur þessarar greinar
hefur haldið á mismunandi tímum.
Nýlega birtist þó grein byggð á
úrvinnslu þessara gagna og eru
útbreiðslumynstrin þar flokkuð
með tölfræðilegum forritum.9
Þessar niðurstöður styrkja þá
túlkun útbreiðslumynstra sem áður
var komin fram, en einnig koma
fram ný mynstur (Potamogeton
alpinus-flokkur í Wasowicsz o.fl.
20149) sem illa greinast sjónrænt
á útbreiðslukortum. Í þeim flokki
eru einkum vatnaplöntur sem að
líkindum dreifast með fuglum á þá
staði þar sem þeir halda sig mest.
Hér eru teknar saman nokkrar
niðurstöður sem lesa má úr
plöntu gagnagrunninum og þeim
útbreiðslumynstrum sem hann
gefur. Í fyrsta hluta er lesendum
bent á nokkur dæmi um útbreiðslu-
mynstur sem rekja má til loftslags,
en ýtarlegri umfjöllun um
einstakar tegundir og útbreiðslu
þeirra bíður betri tíma. Í öðrum
hluta er rakið hvernig þekking
á útbreiðslu plantna getur gefið
okkur ýmsar aðrar upplýsingar en
þær sem lesnar verða sjónrænt af
venjulegum útbreiðslukortum. Í
þriðja og síðasta hluta eru athugaðar
vísbendingar sem dreifing gefur um
aldur nokkurra tegunda flórunnar í
landinu.
Þeim sem vilja kynna sér
útbreiðslukort fyrir einstakar
tegundir er bent á að þau eru
nú öllum aðgengileg, bæði eftir
10×10 km-reitakerfinu í Plöntuvefsjá
Náttúrufræðistofnunar,10 eftir
þétt riðnara 5×5 km-reitakerfi11
á vefsetrinu Flóra Íslands,12
og að lokum á prenti í Íslensku
plöntuhandbókinni 2010.13 Kort
þessarar greinar sýna útbreiðsluna
eftir 5 x 5 km reitakerfi.
Útbreiðslumynstur sem
rekja má til loftslags
Þeir þættir loftslags sem áhrif hafa á
útbreiðslumynstur plantna á Íslandi
eru einkum þrenns konar: Hitastig
og lengd vaxtartíma, landrænt
og hafrænt loftslag og að lokum
snjóþekja á láglendi sem verndar
viðkvæman gróður að vetrarlagi.
Hitakærar plöntur leggja helst
undir sig vaxtarstaði þar sem
meðalhitinn eða sumarhitinn
er hæstur og vaxtartíminn einna
lengstur. Hann hefst þá fyrr á vorin
og stendur lengra fram á haust.
Svo háttar einkum til meðfram
suðurströnd landsins, ekki síst í
brekkum sem hallar mót suðri (1.
mynd). Stúfa (Succisa pratensis) er
ágætt dæmi um þetta mynstur (2.
mynd). Sumar hitakærar plöntur
sem minni kröfur gera til hitastigsins
eða lengdar vaxtartímans hafa víðari
útbreiðslu. Þær geta þá náð yfir
mikinn hluta Vesturlands og mjóa
ræmu norður með Austfjörðum, og
stinga sér jafnvel niður á landrænum
láglendissvæðum á Norður- og
Austurlandi þar sem sumarhitinn er
hærri en annars staðar, einkum við
Eyjafjörð og á Fljótsdalshéraði.
Andstæðan við hitakærar plöntur
eru kuldakærar eða hánorrænar
norðurhjarategundir, en af þeim
er mikið á Íslandi. Þær skilja
sig illa frá öðrum tegundum á
útbreiðslukortum. Það er vegna
þess að þær hafa jafngóð skilyrði
hátt til fjalla um allt landið og nyrst
4. mynd. Samanlögð útbreiðsla nokkurra landrænna tegunda. Allar landrænar tegundir vaxa
á brúna svæðinu í miðju, en aðeins þær þolnustu eru á bláa svæðinu. – Several species with
continental distribution pattern. All are covering the brown center space, but only those with
the widest tolerance reach the blue area.
5. mynd. Útbreiðslukort snækobba (Erigeron humilis), dæmigert landrænt útbreiðslumynstur.
– Typical continental distribution pattern of Arctic Alpine Fleabane (Erigeron humilis).
NFr_3-4 2015_final.indd 123 30.11.2015 16:34