Náttúrufræðingurinn - 2015, Blaðsíða 23

115
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Árni Hjartarson
Náttúrufræðingurinn 85 (3–4), bls. 115–120, 2015
Öfugskelda á Kjalarnesi
og skriðan mikla 1748
Inngangur
Í Ölfusvatnsannál er við árið
1747 getið um skriðu sem hljóp á
bæina Öfugskeldu og Sjávarhóla
á Kjalarnesi. Lýsingin er stutt en
þar kemur þó fram að skriðan var
stórfenglegri en svo að orð fái lýst.
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson
fóru um Kjalarnes nokkrum árum
síðar og minnast á atburðinn án
þess þó að lýsa skriðufallinu sjálfu
eða afleiðingum þess. Hins vegar
varð þeim starsýnt á gilda trjástofna
og lurka sem borist höfðu fram
með skriðunni og sýndu að undir
yfirborðinu leyndust ummerki eftir
skóga sem þarna höfðu vaxið fyrr
á tíð.1
Sumarið 2010 var unnið að
skriðufallarannsóknum og hættu-
mati á Kjalarnesi að tilhlutan
Hættumatsnefndar Reykjavíkur-
borgar. Veðurstofa Íslands stóð fyrir
rannsókninni í samstarfi við ÍSOR
og Náttúrufræðistofnun Íslands.2
Leitað var að ummerkjum eftir
þessa miklu skriðu en þau virðast
að mestu horfin, altént fundust þau
ekki. Hins vegar upplýstist að til eru
gögn um skriðuna í Þjóðskjalasafni
Íslands og þar kemur í ljós að hún
féll ári síðar en annállinn greinir, eða
í maí 1748.
Í þessari grein er sagt frá skriðufalli sem varð á Kjalarnesi um miðja 18. öld,
viðbrögðum manna við því og þeim áhrifum sem það hafði á byggðarþró-
un á svæðinu. Bærinn Öfugskelda lenti í skriðunni og var ekki endurreistur.
Byggt er á gögnum sem varðveitt eru á Þjóðskjalasafni Íslands og nýlega
hafa komið fram, og varpa þau nýju ljósi á atburðinn. Birtar eru uppskrift-
ir úr skjölunum en síðan er fjallað um skriðuna sjálfa, orsakir hennar og
afleiðingar. Saga jarðarinnar Öfugskeldu er einnig rakin eins og kostur er.
1. mynd. Skjöl á Þjóðskjalasafni um Öfugskelduskriðuna (Rentukammer 32.29, örk 9). –
Documents about the Öfugskelda landslide in the National Archives (Rentukammer 32.29,
quire 9).
Ritrýnd grein
NFr_3-4 2015_final.indd 115 30.11.2015 16:34