Náttúrufræðingurinn - 2015, Blaðsíða 26

Náttúrufræðingurinn
118
og eignir. Þetta voru svokölluð
Möðruvallamál.8 Helstu deiluaðilar
voru Þorvarður Erlendsson (um
1466–1513) lögmaður að sunnan
og austan og Grímur Pálsson
sýslumaður á Möðruvöllum í
Hörgárdal. Í Íslensku fornbréfasafni
sést að haustið 1501 gerðu þeir með
sér allmikinn jarðaskiptasamning
og þá gekk Öfugskelda fyrir tíu
hundruð til Þorvarðs frá Grími.9
Grímur og Þorleifur sonur hans
fá svo kotið á ný árið 1515 þegar
þeir selja Hólmfríði Erlendsdóttur
jörðina Sandgerði á Miðnesi
fyrir Arnarholt og Öfugskeldu
á Kjalarnesi.10 Eitthvað var þó
athugavert við þessi viðskipti því
jarðirnar voru dæmdar af þeim
feðgum og öll kaupin gengu til
baka.11 Árið 1539 gaf síðan Erlendur
lögmaður Þorvarðsson Margréti
dóttur sinni Öfugskeldu fyrir tíu
hundruð.12 Þegar fyrsta manntal á
Íslandi var tekið, 1703, voru fimm
manns til heimilis á Öfugskeldu
(1. tafla).13 Ári síðar komu þeir
Árni Magnússon og Páll Vídalín á
Kjalarnes og skrifuðu niður lýsingar
í Jarðabók sína.14 Jörðin var þá enn
metin á tíu hundruð. Eigendur voru
fimm, þar af þrjár systur, dætur
gamla bóndans á bænum, Gunnars
Jónssonar. Ein þeirra, Barbara
Gunnarsdóttir (1665–1719), bjó á
jörðinni. Hinar voru húsfreyjur á
Blikastöðum og í Engey. Stærstan
hlut í Öfugskeldu átti Þórunn
Sigurðardóttir prestsekkja, sem þá
bjó í Sjávarhólum, 340 álnir, en hinir
180 álnir hver. Barbara virðist hafa
rekið þokkalegt bú. Kvikfénaður
var 6 kýr, 4 ungneyti, 12 ær, 24
sauðir og 3 hestar. Torfrista og
stunga var sæmileg en mótak til
eldiviðar þurfti að kaupa annars
staðar. Tún og engi voru stórsköðuð
vegna skriðu, landþröng var mikil
og stórviðrasamt. Ekki er þess getið
hvenær sú skriða féll sem nefnd er
í Jarðabókinni en líklegt er að hún
hafi orðið í tíð þeirra sem gáfu Árna
og Páli upplýsingar um jörðina, eða
á seinni hluta 17. aldar. Fátt segir
síðan af Öfugskeldu fyrr en næsta
skriða féll og eyðilagði jörðina, þ.e.
skriðan mikla 1748. Búið hefur að
líkindum verið svipað að stærð og
1703. Ekki er vitað hvaða fólk bjó
þar þá né hve margir en eftir þetta
var bærinn úr sögunni sem byggt
ból.
Skriðan
Í Ölfusvatnsannál segir við árið
1747:
Á því vori féll sú mikla skriða eður
jarðarumrótan úr Esjunni, sem aftók
mikinn part Öfugskeldu og Sjávarhóla-
land. Hún tók til sjávar ofan, svo
mikilfengleg, að ekki er auðvelt frá að
segja. 15
Höfundur Ölfusvatnsannáls er
Sæmundur Gissurarson (um 1698–
1762) lögréttumaður á Ölfusvatni í
Grafningi, fæddur á Valdastöðum,
ættaður úr Kjós og af Kjalarnesi
og því áhugasamur um tíðindi
þaðan. Hann ritaði annálinn
á efri árum, líklega um 1760.16
Frásögnin af Öfugskelduskriðunni
er því skrifuð eftir minni áratug
eftir atburðinn og hann tímasettur
ári of snemma. Það er athyglisvert
að annálaritarinn minnist hvorki
á skaða í Skrauthólum né flutning
prestsetursins sem bréfin í
Þjóðskjalasafninu bera vitni um.
Í Ferðabók Eggerts og Bjarna er
minnst á skriðuhlaup úr Esjunni
sem varð nokkrum árum áður en
þeir voru þar á ferð. Þeir lýsa ekki
skriðunni sjálfri en geta þess að þar
hafi þeir séð birkilurka sem voru
sverari en stærstu tré í Húsafells-
og Fnjóskadalsskógum. Vafalítið er
hér um sömu skriðu að ræða og
Ölfusvatnsannáll lýsir. Hún er ekki
tímasett í Ferðabókinni en í dagbók
ferðafélaganna frá 31. júlí 1753, sem
rituð er með hendi Bjarna Pálssonar,
er skriðan sögð hafa fallið 1749. Eða
með orðum Bjarna:
Fornemmelig faldet der aaret 1749
eet stort fieldskred som giorde megen
skade paa eng og græsgang, men
aabnede dog veyen, at see hvad der laae
skiult i jørden ...17
Ekkert er minnst á eyðingu
Öfugskeldu, tjón á búfénaði eða
að fólk hafi lent í lífshættu. Þeir
Eggert hafa greinilega haft heldur
óljósar fregnir af atburðinum og
þarna er ártalið efalaust skakkt.
Ljóst er að skjölin sem presturinn,
sýslumaðurinn og amtmaðurinn
undirrita verða að teljast öruggari
heimildir í þessu máli en hinar
heimildirnar og verður að ætla að
hið rétta ártal sé 1748.
Stærð skriðunnar og
orsakir
Það er auðsýnilegt á öllum
lýsingunum að skriðufallið 1748
hefur verið mikill atburður í
augum Kjalnesinga og ummerkin
allhrikaleg að sjá. Það þarf líka
kraftmikla skriðu til að gusast með
grjótburði og jarðvegsfyllum úr
Esjuhlíðum, þvert yfir undirlendið
sem þarna er yfir 800 m breitt, og
út í sjó. Hámarksbreidd skriðunnar
virðist hafa verið um 300 m því
að hún flæddi á milli bæjanna
Sjávarhóla og Skrauthóla án þess
að lenda þar á húsum (4. mynd).
Upptök skriðunnar eru óviss en
þau hafa verið í hlíðinni ofan við
Skrauthóla, líklega í berghlaupsurð
Sjávarhólahlaupsins. Esjuhlíðar
Nafn
Name
Kyn
Sex
Aldur
Age
Stétt / staða
Class
Þorkell Jónsson karl / male 46 vinnumaður / worker
Oddur Jónsson karl / male 21 vinnupiltur / young worker
Guðrún Jónsdóttir kona / female 66 prestsbarn* veikburða / sick old lady
Ingibjörg Ólafsdóttir kona / female 27 vinnukona / housemaid
Barbara Gunnarsdóttir kona / female 38 búandi þar / mistress
1. tafla. Íbúar á Öfugskeldu – Manntalið 1703. – Residents of Öfugskelda – The Icelandic cens-
us of 1703.
* Ekki er ljóst hvað orðið „prestbarn“ þýðir í þessu samhengi.
NFr_3-4 2015_final.indd 118 30.11.2015 16:34