Náttúrufræðingurinn - 2015, Blaðsíða 37

129
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
nokkuð út um ræktuð lönd, en
finnst lítið í mólendi eða uppi á
heiðum utan ræktunar. Hann hefur
þó dreifst út fyrir ræktuð lönd
meðfram ám, og bæði áreyrar og
votlendar árflæður eru svæði þar
sem hann gerir sig heimakominn
í náttúrulegu gróðurlendi.23
Húsapunturinn heldur sig hins
vegar fast við ræktarlönd og næsta
nágrenni, enda dreifir hann sér
ekki jafn auðveldlega með fræjum
og njólinn, þar sem þau þroskast
mjög seint og ná líklega ekki fullum
þroska í öllum árum. Hann dreifist
því einkum með jarðrenglum
sem berast um með jarðvinnslu-
verkfærum, dráttarvélum og
öðrum jarðvegsflutningatækjum,
og er háðari áburðargjöf en hinar
tegundirnar. Baldursbráin hefur
heldur ekki dreift sér út fyrir
byggðina, nema í fjörum og við
fuglabjörg. Það er því ljóst að 1.100
ár hafa ekki nægt þessum tegundum
til að nema þau svæði utan byggðar
sem henta þeim, nema að mjög litlu
marki. Húsapunturinn hefur þó
sérstöðu að því leyti að hann virðist
háður áburðarríku, ræktuðu landi og
finnur sér ekki skilyrði annars staðar.
Upplýsingar um svæðisbundna
dreifingu tegundanna innan 10×10
km-reitanna gefa því mikilsverðar
vísbendingar um aldur tegundanna
á svæðinu, vísbendingar sem ekki
koma fram á útbreiðslu kortunum.
Nýlega aðkomnar tegundir vaxa
í fyrstu á tilviljunarkenndum
smáblettum sem oft geta gefið
vísbendingar um dreifingarmáta
þeirra, eða hafa gloppótt útbreiðslu-
svæði á meðan þær hafa ekki náð að
leggja undir sig öll þau svæði sem
þeim henta, Almennt lítur út fyrir að
tegundir sem eru fljótar (100–200 ár)
að dreifast um landið með umferð og
athafnasemi mannsins þurfi miklu
lengri tíma (2–5.000 ár) til að leggja
undir sig þau búsvæði sem þeim
henta utan byggðar og umferðaræða,
þ.e. að verða landlægar. Þar þarf þó
einnig að líta til afar mismunandi
möguleika þeirra til nærdreifingar
og fjardreifingar. Til dæmis ættu
tegundir sem geta nýtt sér dreifingu
með sauðfé (t.d. haugarfi (Stellaria
media), varpasveifgras (Poa annua),
og e.t.v. gleym-mér-ei (Myosotis
arvensis)) að hafa langt forskot á
aðrar tegundir, þar sem sauðfé hefur
á liðnum öldum átt greiða umferð
um landið og fínkembt það allt.
Aldur flórunnar
Á liðnum áratugum hefur margt
verið rætt og ritað um aldur íslensku
flórunnar. Mest hefur umræðan
snúist um það hvort einhver hluti
flórunnar hafi lifað af síðustu
jökulskeið ísaldar á íslausum
svæðum,3,4 eða allar tegundir orðið
aldauða á jökulskeiðunum24,25 og
numið land að nýju á hlýskeiðum
ísaldar og í lok hennar. Enn í
dag eru mjög skiptar skoðanir
um þetta,26,27,28 og ég hef engin
tök á að sanna né afsanna neitt
í þeim efnum. Hins vegar tel
ég að það útbreiðslumynstur
(miðsvæðaútbreiðsla) sem Steindór
Steindórsson notaði sem rök fyrir
miðsvæðakenningu sinni um
vetursetu jurtanna á ísöld eigi sér
miklu nærtækari skýringar, eins
og fram kemur hér að ofan. Það
er loftslagið, einkum með tilliti
til snjóþekju, sem mótar þessi
útbreiðslumynstur. Kortlagning
snjóflóða hættu svæða landsins
sýnir sama útbreiðslumynstur.
Miðsvæðakenningin sannar því
ekkert né afsannar um það hvort
flóran hafi lifað af ísöldina í landinu.
Stóra spurningin, sem jarðfræðingar
hafa enn ekki getað komið sér
saman um að svara samhljóða og
afdráttarlaust, er hvort einhver
íslaus svæði hafi verið á landinu
á síðasta jökulskeiði.26 Sé svo má
fastlega gera ráð fyrir að einhverjar
af þeim liðlega 100 tegundum
sem nú vaxa ofan 1.000 metra yfir
sjó gætu hafa hjarað af ísöldina.
Þær eru líklegri til þess en sumar
miðsvæðategundirnar sem margar
hverjar eru miklu viðkvæmari. Hafi
landið allt verið hulið ís einhvern
tíma á síðasta jökulskeiði þarf hins
vegar ekki að velkjast í vafa um að
öll flóran hefur tortímst.
Burtséð frá þessu benda frjó-
kornarannsóknir og rannsóknir á
plöntuleifum í setlögum til þess
að meginþorri íslensku flórunnar
eins og hún var við landnám
hafi numið land strax á fyrstu
2.000 árunum eftir að ísöld lauk.
Samkvæmt rannsóknum á setlögum
í Torfadalsvatni á Skaga26,29 gildir
þetta meðal annars um birki (Betula
pubescens), fjalldrapa (Betula nana)
og eini (Juniperus communis), en
einnig holtasóley (Dryas octopetala),
krækilyng (Empetrum nigrum),
hófsóley (Caltha palustris), ólafssúru
(Oxyria digyna), túnsúru (Rumex
acetosa), brjóstagras (Thalictrum
alpinum) og naflagras (Koenigia
islandica). Frjógreining úr setlögum
á Hellu á Árskógsströnd30 sýnir
að kornsúra (Bistorta vivipara),
geldingahnappur (Armeria mari-
tima) og horblaðka (Menyanthes
trifoliata) höfðu einnig numið
land á þessum tíma, og greining
af Hámundarstaða hálsi sýnir að
álftalaukur (Isoëtes echinospora),
skollafingur (Huperzia selago),
lyngjafni (Lycopodium annotinum)
og tungljurt (Botrychium lunaria)
voru einnig til staðar.31 Frjógreining
úr Svínavatni í Grímsnesi sýndi
að þrílaufungur (Gymnocarpium
dryopteri) var kominn í birkiskógana
fyrir 9.000 árum.32 Því miður eru þær
upplýsingar sem frjógreiningar geta
gefið takmarkaðar að því leyti að oft
er ekki hægt að greina frjókornin
til einstakra tegunda. Stundum
fást aðeins upplýsingar um ættir
eða tegundahópa en ekki greinist
um hvaða einstakar tegundir er
að ræða. Þannig má sjá að á fyrstu
2.000 árunum eftir ísöld hafa einnig
numið land tegundir af öllum hinum
stærstu ættum, grasætt, stararætt,
hjartagrasætt, körfublómaætt,
sveipjurtaætt, lyngætt, möðruætt
og steinbrjótum, án þess að hægt sé
að aðgreina einstakar tegundir.31,32
Þegar för finnast eftir blöð eða aðra
plöntuhluta má hins vegar oft greina
niður í einstakar tegundir. Þannig
voru í 7–8.000 ára gömlum setlögum
frá Lómatjörn í Biskupstungum
greindir blaðhlutar af fergini
(Equi setum fluviatile), síkjamara
(Myriophyllum alterniflorum), gras-
nykru (Potamogeton gramineus), og
NFr_3-4 2015_final.indd 129 30.11.2015 16:34