Morgunblaðið - 28.11.2016, Side 18

18
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 28. NÓVEMBER 2016
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
HarðstjórinnFidelCastro
féll frá á föstu-
dagskvöld sam-
kvæmt upplýs-
ingum frá yngri
bróður hans Raúl. Í nær sex
áratugi hafa þeir bræður ráðið
öllu á Kúbu og stýrt lands-
mönnum harðri hendi. Fyrstu
fimm áratugina var Fidel ein-
valdur en síðasta áratuginn
hafa þeir Raúl haldið saman
um stjórnartaumana, Raúl í
vaxandi mæli vegna aldurs og
veikinda Fidels, sem var ní-
ræður þegar hann féll frá.
Raúl er sjálfur ekkert ung-
lamb, 85 ára gamall.
Það var mikil ógæfa, ekki
aðeins fyrir Kúbu, heldur fyr-
ir fjölda annarra ríkja og
raunar heimsbyggðina alla, að
maður eins og Fidel Castro
skyldi ná völdum á Kúbu fyrir
tæpum sex áratugum. Ekki
vegna þess að sá sem hann
felldi af stalli hafi verið til sér-
stakrar fyrirmyndar, heldur
vegna þess hve vel Fidel
Castro gekk að halda völdum í
allan þennan tíma, og hversu
langt hann var tilbúinn að
ganga til að tryggja áfram-
haldandi völd sín.
Vinstrimenn á Vestur-
löndum hafa stundum leyft
sér að tala eins og Fidel
Castro væri annars konar og
betri harðstjóri en aðrir slíkir.
Að hann brynni fyrir hug-
sjónir sínar og nefndu langar
ræður hans um marx-
lenínisma og félagslega vel-
ferð því til staðfestingar. Og á
þessari kveðjustund vitna þeir
jafnvel um að þeir hafi allt að
því kiknað í hnjáliðunum við
að hitta hinn mikla byltingar-
leiðtoga.
Þetta viðhorf er meðal ann-
ars til marks um hve mikill
markaðsmaður Fidel Castro
var, þó að hann gæti talað
þindarlaust gegn frjálsum
markaði. Hann kunni öðrum
betur að markaðssetja sjálfan
sig sem byltingarhetju og
mann fólksins á sama tíma og
hann kúgaði alþýðuna og
fangelsaði, drap eða flæmdi úr
landi alla þá sem ekki sættu
sig möglunarlaust við ógn-
arstjórn hans á eyjunni.
Sósíalíski hugsjónaeldurinn
sem Fidel Castro lét líta út
fyrir að réði öllum ákvörð-
unum sínum var miklu frekar
til marks um hentistefnu enda
fór sá eldur ekki að brenna
fyrr en byltingarleiðtoginn
þurfti að vingast við Sovét-
ríkin og fá stuðning þeirra,
efnahagslegan og annan.
Harðstjórnin á Kúbu hefur
verið sama marki brennd og
harðstjórn hvarvetna, hvort
sem hún er falin á
bak við sósíalisma
eða aðrar villu-
kenningar. Afleið-
ingar þessarar
kúgunar og of-
stjórnar hafa verið
skortur og fátækt og þess
vegna þurfti Fidel Castro að
snúa sér að Sovétríkjunum á
sjöunda áratugnum. Síðar,
þegar þeirra naut ekki lengur
við, sneri hann sér að olíu-
framleiðandanum Venesúela.
Þar kom hann sér upp vinum
sem dældu olíu inn í kúb-
verska hagkerfið á meðan
olían var á nægilega háu verði
til að Venesúela hefði fjár-
hagsleg tök á slíku. Síðan hef-
ur dregið mjög úr því, bæði
vegna þess að stjórnarhætt-
irnir í Venesúela hafa líkst um
of stjórnarháttum á Kúbu með
tilheyrandi efnahagsvanda, og
vegna þess að olíuverðið hefur
orðið óhagstæðara framleið-
endum.
Áhrif Kúbu á Venesúela eru
aðeins hluti af þeim áhrifum
sem utanríkisstefna Fidel
Castro hefur haft í gegnum
tíðina, en hann hefur, meðal
annars með hernaðaraðstoð,
stutt við þóknanlega hópa og
ýtt undir ófrið. Þetta hefur
iðulega verið gert í nafni
fjandskapar við Bandaríkin,
en fljótlega eftir byltinguna
gerði hann þau að helsta óvini
sínum, meðal annars með
þjóðnýtingu á eignum banda-
rískra borgara, þó að hann
hafi áður talað vinsamlega til
Bandaríkjanna og látið eins og
hann berðist fyrir frelsi og
lagabótum til handa íbúum
Kúbu.
Fjöldi stuðningsmanna
hans trúði þeim orðum fyrir
byltingu og varð fyrir von-
brigðum þegar hann tók upp
hefðbundna kúgunarstefnu
harðstjóra og leitaði ásjár
Sovétríkjanna. Einn þeirra,
sem höfðu siglt með honum til
Kúbu vegna byltingarinnar og
barist með honum til sigurs,
lýsti því svo að byltingar-
mennirnir hefðu verið tilbúnir
að mæta dauða sínum í barátt-
unni fyrir frelsið, en þegar
Fidel Castro hefði náð völdum
hefði hann drepið frelsið.
Kúbumenn eiga eins og aðr-
ir betra skilið en kúgun
Castro-bræðra eða þeirra sem
Raúl mun velja sem eftir-
menn. Yfirlýsingu sinni um
dauða harðstjórans lauk Raúl
með einkunnarorðum bylting-
arinnar: Fram til sigurs, allt-
af. Þýðingarmikið er fyrir
Kúbumenn að þau orð nái ekki
fram að ganga og að þessi
tímamót verði nýtt til að reisa
Kúbu úr rústum harðstjórnar-
innar.
Fidel Castro skilur
eftir sig land í
rústum undir stjórn
Raúl bróður síns}
Harðstjóri fallinn
T
alsverð umræða hefur skapast um
utanþingsráðherra vegna ákvörð-
unar Pírata að falla frá þeirri
stefnu sinni að hafna þátttöku í
ríkisstjórnarsamstarfi þar sem
þingmenn eru ráðherrar. Sú stefna var sam-
þykkt með nær öllum atkvæðum í kosn-
ingakerfi Pírata í febrúar og var hluti af
stefnuskrá flokksins fyrir þingkosningarnar í
lok síðasta mánaðar. Stefnan þótti hins vegar
eftir kosningar til þess fallin að gera Pírötum
erfitt fyrir að taka þátt í ríkisstjórnarsamstarfi
eftir kosningarnar og var því ákveðið að
breyta henni þannig að hún ætti aðeins við
þingmenn flokksins.
Burtséð frá þeirri framgöngu Pírata að boða
eitt fyrir kosningar og gera svo eitthvað allt
annað eftir þær, vinnubrögð sem þeir höfðu
sjálfir fordæmt skömmu fyrir kosningar og kallað svik við
kjósendur, þá hefur sú umræða lengi átt sér stað hvort
ráðherrar, handhafar framkvæmdavaldsins, ættu einnig
að vera sem þingmenn handhafar löggjafarvaldsins.
Þetta hefur ekki þótt samræmast hugmyndum um þrí-
skiptingu valdsins sem rekja má til franska heimspek-
ingsins Montesquieu.
Vel má taka undir það að æskilegt sé að slík þrískipting
valdsins sé að öllu leyti til staðar. Það eru skýr skil á milli
löggjafarvalds, framkvæmdavalds og dómsvalds. Hér á
landi eru þau skil fyrir hendi ef undan er skilin sú stað-
reynd að sömu einstaklingar og fara með æðsta fram-
kvæmdavaldið eru einnig handhafar löggjaf-
arvalds. Það er ráðherrar. Persónulega tel ég
þetta fyrirkomulag að vísu ekki sérstakt
vandamál enda til staðar víða erlendis svo
sem í hinum löndunum á Norðurlöndum.
Hins vegar ef áhugi er fyrir því að breyta
þessu tel ég vel þess virði að velta því fyrir sér
að taka mið af því fyrirkomulagi sem fyrir
hendi er í Bandaríkjunum. Þar er æðsti hand-
hafi framkvæmdavaldsins, forsetinn, kosinn í
sérstakri kosningu. Hann velur síðan ein-
staklinga í ráðuneyti sitt. Taki þingmenn sæti
í ríkisstjórn verða þeir að afsala sér þingsæti
sínu. Þannig eru skýr skil til staðar á milli lög-
gjafarvaldsins, þingsins, og framkvæmda-
valdsins, forsetans og ríkisstjórnar hans.
Forsetinn er um leið þjóðhöfðingi Banda-
ríkjanna og má segja að hann fari með sama
vald og forseti og forsætisráðherra Íslands. Með þessu
móti mætti ekki aðeins koma á algerri þrískiptingu valds-
ins hér á landi heldur einnig sameina forsetaembættið,
sem var í raun sett á laggirnar sem arftaki þess hlutverks
sem höfuð danska konungdæmisins hafði áður hér á
landi, og forsætisráðherraembættið.
Þetta þýddi að kjósa mætti til forseta og þings á sama
tíma og æðsti handhafi framkvæmdavaldsins væri kosinn
í beinni kosningu af þjóðinni í stað þess fyrirkomulags
sem fyrir hendi er í dag að eini einstaklingurinn sem kos-
inn er með þeim hætti hefur í bezta falli mjög takmörkuð
völd. hjortur@mbl.is
Hjörtur J.
Guðmundsson
Pistill
Sá valdamesti kosinn beint
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
BAKSVIÐ
Guðm. Sv. Hermannsson
gummi@mbl.is
Þ
jóðskjalasafni Íslands
hefur frá því í maí 2010
borist 37 fyrirspurnir
varðandi skjalasafn
rannsókarnefndar Al-
þingis um fall bankanna. Sumar
þessara fyrirspurna voru afar um-
fangsmiklar eða í allt að 200 liðum. Í
mörgum tilfellum er óskað eftir að
gögn varðandi feril ákveðins máls
séu fundin og slíkt getur kallað á afar
viðamikla rannsókn.
Skýrsla rannsóknarnefndarinnar
kom út í apríl 2010 og var mikil að
vöxtum, alls 9 bindi og samtals um
2.340 blaðsíður. Nefndin afhenti síð-
an Þjóðskjalasafninu gögnin, sem afl-
að var við gerð skýrslunnar, samtals
níu gagnagrunna og nálægt tugi þús-
unda rafrænna skjala af margvíslegu
tagi. Umfang pappírsskjala er um 10
hillumetrar, samkvæmt upplýsingum
frá Þjóðskjalasafninu.
Upplýsingalög gilda um aðgang að
skjalasafni rannsóknarnefndarinnar
og samkvæmt þeim er óheimilt að
veita almenningi aðgang að gögnum
um einka- eða fjárhagsmálefni ein-
staklinga og fyrirtækja, sem sann-
gjarnt er og eðlilegt að fari leynt,
nema sá sem á í hlut veiti samþykki.
Lítill hluti opinber
Aðeins lítill hluti gagna rann-
sóknarnefndarinnar er opinn al-
menningi. Þjóðskjalasafnið segir að
stór hluti gagnanna sé afar viðkvæm
gögn í skilningi laga og það bryti í
bága við ýmis lög, sem snerta með-
ferð slíkra gagna, að veita almenn-
ingi aðgang.
Þjóðskjalasafnið hefur m.a. fengið
ýtarlegar beiðnir frá erlendum og
innlendum tryggingafélögum um að-
gang að gögnum úr fórum rannsókn-
arnefndarinnar. Eru þessar beiðnir
hluti af gagnaöflun vegna dómsmála
sem slitastjórnir gömlu bankanna
höfðuðu til að fá greiðslur vegna svo-
nefndra stjórnendatrygginga sem
bankarnir keyptu. Tryggingafélögin
neituðu að borga á þeirri forsendu að
lögbrot hefðu verið framin í rekstri
bankanna; fram á það hefði m.a. ver-
ið sýnt í skýrslu rannsóknarnefnd-
arinnar.
Óskum tryggingafélaganna um að-
gang að gögnum rannsóknarnefnd-
arinnar hefur almennt verið hafnað
og í öllum tilfellum, nema tveimur,
hefur úrskurðarnefnd um upplýs-
ingamál staðfest þá niðurstöðu í mál-
um sem vísað hefur verið þangað.
Tryggingafélögin hafa raunar
einnig óskað eftir upplýsingum frá
Fjármálaeftirlitinu og Seðlabank-
anum en lítið orðið ágengt.
Hart tekist á
Þjóðskjalasafnið segir að beiðnir
um aðgang að gögnum séu ávallt
teknar fyrir og metnar á grundvelli
laga. Í 13 tilfellum af 37 hafi verið
veittur aðgangur að gögnum rann-
sóknarnefndarinnar í heild eða að
hluta. Í flestum tilfellum hafi verið
um að ræða aðgang að eigin skýrslu
eða aðgang að gögnum vegna rann-
sóknar. Þá hafi rannsakandi, t.d. sak-
sóknari í máli, haft heimildir til að-
gangs að gögnunum, stöðu sinnar
vegna.
Stundum hefur verið hart tekist á
um aðgang að upplýsingum rann-
sóknarnefndarinnar. Eitt málið fór
raunar alla leið til Hæstaréttar. Það
var mál sem slitastjórn SPB hf., áður
Icebank, höfðaði til að fá aðgang að
tilteknum hlutum úr skýrslum, sem
átta starfsmenn Seðlabanka Íslands
gáfu fyrir rannsóknarnefndinni.
Þjóðskjalasafnið hafnaði beiðninni og
bæði héraðsdómur og Hæstiréttur
staðfestu þá niðurstöðu.
Samkvæmt upplýsingum frá Þjóð-
skjalasafninu er annað mál af þessu
tagi í uppsiglingu.
Tíu hillumetrar af
rannsóknargögnum
Morgunblaðið/Kristinn
Skýrsla Rannsóknarnefnd Alþingis afhenti Þjóðskjalasafni gögn sín.
Mikil vinna og kostnaður hefur
falist í því að afgreiða beiðnir
um gögn úr safni rannsóknar-
nefndarinnar.
Í skriflegu svari Eiríks G.
Guðmundssonar, þjóðskjala-
varðar til Morgunblaðsins, seg-
ir að vinna safnsins felist í að
finna gögn í samræmi við óskir
fyrirspyrjenda en fyrir komi að
spurt sé um gögn sem rann-
sóknarnefndin hafði ekki í fór-
um sínum og safnaði jafnvel
aldrei. Þá þurfi að leggja mat á
þau gögn sem eru í skjölum
nefndarinnar, hvort viðkomandi
eigi rétt á að fá gögnin og
hvort hætta sé á að þeir hags-
munir, sem eru tilgreindir í
skjölunum, skaðist ef upplýs-
ingar eru veittar. Loks þurfi að
afgreiða beiðnina með lög-
formlegum hætti.
Allt þetta sé afar tímafrekt
og krefjist sérþekkingar, bæði
á sviði skjalavörslu og á þeim
lagaramma sem fjallar um að-
gang að slíkum gögnum.
Mikil vinna
og kostnaður
GAGNABEIÐNIR