Dagblaðið Vísir - DV - 27.11.2015, Blaðsíða 83

Helgarblað 27.–30. nóvember 2015 Menning 67
Hið íslenska gúlag
U
mræðan um ástandið hefur
talsvert breyst í tímans rás.
Fyrstu áratugina var því
einkum lýst sem harmleik
íslenskra karlmanna, síðan var
það helst sett fram í formi gríns
og söngleikja, en undanfarið hef-
ur hlið kvennanna verið æ meira
skoðuð; í bók eftir Herdísi Helga-
dóttur, útvarpsleikriti eftir Ásdísi
Thoroddsen og nú í heimildamynd
eftir Ölmu Ómarsdóttur.
Vissulega hefðu mátt vera fleiri
viðmælendur og meira myndefni,
en í meginatriðum tekst að koma
efninu til skila, og er þá tilgangin-
um náð. Leiknar senur inni á milli
lífga upp á myndina, sem annars
er að miklu leyti byggð á skjölum
sem fyrst nú eru að líta dagsins ljós
(hvað það væri annars gaman að fá
leikna stríðsáramynd í fullri lengd,
en slíkt er líklega afar dýrt í fram-
kvæmd).
Myndin hefur skýra aðal-
persónu, Jóhönnu Knudsen, sem
tók það að sér að ofsækja íslenskar
stúlkur og gekk jafnvel mun lengra
en hún hafði heimildir til allt þar
til hún var stoppuð af þótt seint
væri. Myndin endar á einsemd
og andláti hennar, sem gerir hana
jafnframt að tragískri sögu mann-
eskju sem hlýtur lítið glæsileg eftir-
mæli. Maður kemst þó ekki hjá því
að velta fyrir sér hverjir muni telj-
ast sjálfskipaðir siðapostular okk-
ar tíma.
En einnig kemur fram að þótt
stúlkur af öllum stéttum hafi „lent í
ástandinu“ voru það einungis hin-
ar efnaminni sem voru ofsóttar.
Eins og alltaf skiptir það höfuðmáli
hverra manna þú ert. Líklega er
þetta ein síðasta heimildamyndin
hérlendis um stríðsárin þar sem
viðmælendur eru þeir sem tímana
lifðu, og er hún því hin þarfasta. n
Valur Gunnarsson
valurgunnars@gmail.com
Kvikmyndir
Stúlkurnar á
Kleppjárnsreykjum:
Lauslæti og landráð
Handrit og leikstjórn: Alma Ómarsdóttir
Myndataka: Ingi R. Ingason
Tónlist: Karl Olgeirsson
Hljóðsetning: Hrafnkell Sigurðsson
65 mínútur
Mynd AlMA ÓMArsdÓTTir
vinnu tók hann saman í fræðiriti
á norsku, Svarti víkingurinn, sem
var tilnefnt til Brageprisen, norsku
bókmenntaverðlaunanna, í flokki
fræðirita.
Brotin, heimildirnar og kenn-
ingarnar voru ramminn og innan
hans smíðaði Bergsveinn röklega
framvindu og áhugaverða frásögn.
Fræðiritið var þannig nauðsyn-
leg undirbúningsvinna fyrir skrif
sögunnar.
„Eitt af því sem ég uppgötvaði
í ferlinu var hversu lítill hluti af
vinnu sagnaritaranna er sýnilegur,“
segir hann og bendir á að þegar Ís-
lendingasögurnar voru skrifaðar
hafi nokkur hundruð ár verið liðin
frá atburðunum og sagnaritararnir
þurft að stunda ítarlega heimilda-
söfnun og rannsóknarvinnu.
Tólftu aldar munkar
Bergsveinn lét sér ekki nægja að
skrifa sögulega skáldsögu held-
ur vildi hann vinna í anda gömlu
meistaranna. Geirmundar saga
heljarskinns er því skrifuð með
stíl og tungutaki fyrri alda. Í bók-
inni setur Bergsveinn sig í spor
sagnaritarans Brands príors, í Fla-
teyjarklaustri á 12. öld, sem skrifar
sögu landnámsmannsins.
„Ég vildi ekki búa til „pastiche,“
algjöra eftirhermu, heldur skrifa
sögu sem væri öðruvísi en þær sem
við eigum. Þess vegna lét ég hana
vera skrifaða á seinni hluta 12. ald-
ar, áður en það myndast samþykki
um hvernig Íslendingasaga á að
vera, áður en það myndast sam-
þykki að við nefnum ekki keltneska
þræla, áður en það myndast sam-
þykki um að það mætti ekki nefna
þennan landnámsmann sem var
eins og smákonungur ofar öllum og
allir hafi verið í vinnu hjá honum,“
segir hann.
„Það var mjög mikilvægt fyr-
ir mig að að finna einhvern full-
trúa sem gat miðlað þessari sam-
félagsmynd sem ég tel mig hafa
fundið í fræðabókinni. Hann fann
ég í þessum utangarðsmunki sem
reyndar var til en ekkert varðveitt
eftir hann. Ég kem með þá skýr-
ingu að hann hafi aldrei verið
viður kenndur af menntaelítunni
þegar hann fór í gegnum sömu
ritskoðun og aðrir. Hann þjón-
ar því hlutverki að koma þessari
nýju sýn á upphafið til skila í sinni
játarasögu,“ segir Bergsveinn og
bendir á að munkarnir hafi verið
gríðarlega lærðir.
Það er mikilvægt að þrátt fyrir
að landnámsmennirnir hafi verið
heiðnir hafi munkarnir virt þá og
jafnvel litið upp til þeirra í sum-
um atriðum sem varða dreng-
skap og siðferði.
skvumpl og fjaðurstafir
Þú settir þig djúpt inn í þanka-
gang munksins, maður sér þig
eiginlega fyrir sér að skrifa bók-
ina með fjaðurstaf í kufli ein-
hvers staðar úti í sveit?
„Ég notaði hvorki fjaðurstaf
né var ég reglulega í munkakyrtl-
inum sem ég á en hins vegar
virti ég þá að því marki að ég skrif-
aði söguna að fullu með blýanti og
penna. Ég skrifaði söguna upp aft-
ur og aftur með hendinni þar til
hún var fullmótuð. Ekki fyrr en þá
sló ég hana inn á tölvu. Þetta krafð-
ist þess að ég varð að vera búinn að
hugsa hana út, hafa uppbygginguna
nokkurn veginn klára í huganum
áður en ég byrjaði að rita. Þannig
hljóta þeir að hafa gert þetta og
því kom ég til móts við þá að vissu
marki.“
Það að skrifa skáldsögu á forn-
íslensku með þínum eigin orðskýr-
ingum, hlýtur líka að hafa gefið
þér mikið frelsi, nýttir þú þér það
skáldaleyfi?
„Já, þetta gefur færi á mikilli
metafiksjón í anda Borgesar. Ég
leyfði mér jafnvel að búa til ný orð,
eins og til dæmis orðið „skvumpl“.
Ég ætla nú ekki að segja hér hvað
það þýðir – en það er skýring á
því í bókinni. Þetta var frjósöm og
skemmtileg textavinna. Og í raun-
inni er bókin á vissan hátt óður til
tungumálsins,“ segir Bergsveinn.
„Þetta er náttúrlega alveg sér-
stakt og mjög fallegt, að þú sem Ís-
lendingur getir lesið þúsund ára
gamlan texta og skilið hann að
mestu leyti. Lykilhugsunin mín er
þessi: ef þú vilt lesa þá getur þú les-
ið, ef þú vilt ekki lesa, þá verður svo
að vera. En ég hef trú á því að það
séu til margir lesendur sem vilji smá
áskorun líka. Þetta er allt saman
partur af fagurfræði verksins,“
segir Bergsveinn.
Hann segist reyndar hafa
ákveðið að fara mjúkum hönd-
um um lesendur og nota 14.
aldar (frekar en 13. aldar) staf-
setningu og nota ö og aðra nú-
tímastafi sem auðveldi lestur-
inn.
Tarantino og týnd handrit
„Samningurinn sem ég geri við
lesandann er þessi: þú sérð von-
andi í gegnum mig, að ég hafi
ekki fundið neitt gamalt hand-
rit – ég fékk reyndar símtal þar
sem mér var hampað fyrir að
finna þetta gamla handrit, en
það er ekki svoleiðis. Þú veist að
þetta er nútímamaður sem skrif-
ar textann, en á meðan þú ert að
lesa gleymir þú því. Hin gagnrýna
hugsunin fer til hliðar þegar þú
lest sögu – sagan talar alltaf beint
við hjartað. Þá ertu að lesa gamla
Íslendingasögu en vaknar svo af
og til. Þá myndast þessi frjósama
spenna og tímaleysi sem ég er að
sigta á,“ segir Bergsveinn.
„Það er náttúrlega margt í þessari
sögu sem hefði ekki verið hægt að
skrifa fyrr en á 21. öld. Þarna finn-
ur þú til dæmis áhrif frá Tarantino-
myndum ef þú vilt. Þetta sérð þú al-
veg ef þú ferð að kafa eftir því. En
það er allt í lagi. Ég vil líka að sam-
tíminn fái að koma inn hjá mér eins
og hann gerði hjá munkunum. “
Virðir heilindi víkingsins
Bergsveinn segir að þótt Geir-
mundur hafi á margan hátt verið
skrímsl, þrælahaldari og stundað
ofveiði, hafi hann verið heill maður
á síns tíma mælikvarða. Gildi víking-
anna hafi um margt verið virðingar-
verð og geti jafnvel veitt okkur inn-
blástur til að takast á við vandamál
okkar í samtímanum.
„Það eru heilindi sögupersón-
unnar sem ég virði mikils. Þetta
með að „sinn eld skuli hver ábyrgj-
ast“, þ.e. allir menn eigi að taka fulla
ábyrgð á eigin gerðum, en ekki ýta
því yfir á aðra eða næstu kynslóð-
ir. Ég held að ef við myndum lifa
eftir þessu forna siðferði stæðum
við ekki frammi fyrir sama vanda og
við gerum í dag. Á alþjóðlegum vett-
vangi myndi það bjarga miklu. Von
mín er sú að menn hugsi um dæm-
ið af Geirmundi ekki bara sem eitt-
hvað sem tilheyrir fornöld heldur
eitthvað sem er líka að gerast í dag,“
segir Bergsveinn.
„Mér þætti þess vegna vænt um
að vera ekki settur í bás sem einhver
fornfræðaþurs sem er að leika sér
með gamla texta á meðan heimur-
inn brennur. Ég er samtímarithöf-
undur. Ég lít hins vegar á þessa
fyrstu munka sem fyrstu rithöfunda
landsins, meistara sem að ég held
að hafi komist niður á form sem er
einfaldlega frábært og kannski betra
en mörg þau listform sem hafa
komið síðan,“ segir hann.
Í samtali við samtímann
Geirmundar sögu heljarskinns er
ætlað að vera innlegg í umræðuna
í samtímanum enda mörg af sömu
vandamálunum sem við glímum
enn við í dag.
„Þarna er verið að berjast um
auðlindir sem fáir hagnast mikið á,
en margir vinna við. Það eru brot
sem ég byggi á úr Landnámabók
um hvernig Íslendingar tóku á því
þegar mikilvæg náttúruleg auðlind
var nánast horfin. Þá var einn mað-
ur búinn að taka til sín lungann úr
auðlindinni, það var auður sem
gerði þann ríka ríkari meðan hin-
ir byrja að svelta, það leiddi af sér
deilur, uppreisnir og stríð. Það er
hins vegar áhugavert hvernig þeim
tókst að leysa úr þessu með sínu
dómskerfi, norræna þinginu, það er
dagsaktúelt,“ segir Bergsveinn.
„Ég skynja að markaðsöflin eru
æ meira að taka fram fyrir hendur á
lýðræðinu í dag. Eitt prósent jarðar-
búa á nú meira en hin 99 prósentin
og virðast ekkert ætla að gefa sig þar.
Mesta undrunin er að við séum ekki
komin lengra hvað varðar réttlátari
skiptingu á auðæfum heimsins, eft-
ir að hugmyndir um lýðræði og fé-
lagslegan jöfnuð hafa verið uppi í
margar aldir. Þegar maður veltir fyr-
ir sér að við séum ekki komin lengra
frá þessum tíma, og kannski þvert
á móti, þá spyr maður sig: hvað í
þessu er einfaldlega mannleg nátt-
úra og er hún það eina sem stýrir á
öllum tímum? Er hægt að girða fyr-
ir hana, eða breyta einhverju þar?
Það er spurning sem er mikilvægt
að takast á við núna. Við þurfum að
spyrja hvað þarf til að við breytum
því hvernig við högum okkur,“ segir
Bergsveinn. n
Ekki einhver fornfræðaþurs
n Bergsveinn Birgisson segir Geirmundarsögu eiga erindi við samtímann n Skrifuð á fornmáli„Ég skrifaði söguna
að fullu með blý-
anti og penna. Ég skrifaði
söguna upp aftur og aftur
með hendinni þar til hún
var fullmótuð.
Í samtali við samtímann
Bergsveinn Birgisson rit höfundur
skrifaði nýja Íslendingasögu um
landnámsmanninn Geirmund
heljarskinn – sögu sem hann
segir eiga mikið erindi við sam­
tímann. Mynd siGTryGGur Ari
Í hugarheimi
munksins
Bergsveinn í
bókhlöðunni í
Flatey þar sem
Brandur príor
munkur ritaði
sínar sögur á 12.
öld. Mynd BeriT OpHeiM