Dagblaðið Vísir - DV - 27.11.2015, Blaðsíða 34

Helgarblað 27.–30. nóvember 201534 Umræða
Þýskaland
É
g verð að játa, en mörgum
finnst það skrýtið, að Þýska­
land er orðið mér mikill upp­
áhaldsstaður. Við íslenskir
krakkar sem vorum að alast
upp á seinni hluta tuttugustu aldar
vorum auðvitað með einhvern sjálf­
krafa fyrirvara gagnvart Þýskalandi
og Þjóðverjum, og spiluðu þar inn
í allar bíómyndirnar og sjónvarps­
þættir eins og Combat í Kananum
sem gerðust í seinna stríði og þar
voru Þjóðverjar alltaf óvinurinn
og vondu karlarnir. Í fyrsta sinn
sem ég hafði andlegan þroska til
að vera spenntur yfir úrslitaleik í
heimsmeistarakeppni í fótbolta
var 1966 þegar Englendingar unnu
Þjóðverja, og einhvern veginn
var það þá talið algerlega sjálf­
gefið að Íslendingar héldu með
Englendingum; það sagðist enginn
halda með Þjóðverjum nema hann
væri eitthvað skrýtinn eða þá hrein­
lega að grínast.
Á vegum úti í upplestrarferðum
Með árunum hef ég fengið að kynn­
ast þessu landi æ betur, og tvisvar
hef ég búið í heilt ár þar í landi í boði
þýskra stjórnvalda, enda ekkert fólk
örlátara á virðingu og gestrisni gagn­
vart íslenskri menningu en Þjóðverj­
ar. Þeir hafa verið svo elskulegir að
þýða og gefa út flestar mínar skáld­
sögur, og sérstök reynsla og upp­
lifun er það að fara í upplestrar­
ferðir um Þýskaland, en það hef ég
gert nokkrum sinnum. En þá er far­
ið borg úr borg og lesið upp í bók­
menntahúsum og þannig menn­
ingarstofnunum og gjarnan eru
þetta ótrúlega fjölsóttar og skemmti­
legar samkomur. Mjög oft verða
þessar stuttu heimsóknir á ein­
hvern hátt eftirminnilegar. Eitt sinn
vorum við nafnar og kollegar, ég og
Einar Már Guðmundsson, á svona
upplestrarreisu, vorum þá hjá sama
þýska forlaginu sem skipulagði okk­
ar för og gerði okkur út með mikinn
bunka af lestarmiðum; upplestrar­
samkomur voru oftast síðla dags
eða á kvöldin, svo eftir upplesturinn
var gjarnan sest niður á veitingastað
með skipuleggjendum á hverjum
stað, og næsta dag var að koma sér
á lestarstöðina til að leggja í hann til
næstu borgar, og þannig koll af kolli.
Í Brimum
Í einni ferðinni höfðum við byrjað
suður í München, lesið svo upp í
Frankfurt og Köln og Bonn og ein­
hverjum fleiri stöðum og vorum á
leið til Bremen. Það kom fyrir að
maður blundaði í löngum lestarferð­
um, og á þessari leið til Bremen hafði
Einar Már vinur minn sofnað þarna
í sætinu á móti mér, og ég hnippti í
hann þegar við vorum að renna inn
í borgina. Og þar sem hann var ný­
vaknaður mundi hann ekki í svip
hvaða borg við værum að heim­
sækja þann dag, ég sagði að það
væri Bremen, og hann hugsaði sig
um andartak og spurði svo hvort það
væri ekki rétt munað að Óskar vin­
ur okkar Guðmundsson hefði á sín­
um tíma verið við nám í Bremen? Ég
rótaði í höfðinu og rámaði í að þetta
væri líklega rétt hjá nafna; báðir vor­
um við Einar að koma til Bremen í
fyrsta sinn og mundum ekki aðrar
tengingar við þennan stað. En Óskar
hitti ég þá um stundir flesta daga á
Þjóðarbókhlöðunni í Reykjavík, og
báðir vorum við að vinna með efni
úr Sturlungu; hann er eins og flest­
um er kunnugt höfundur stórrar
ævisögu Snorra Sturlusonar, og var
núna á dögunum að gefa út mjög
áhugaverða ævisögu um Skúla
heitinn Alexandersson alþingis­
mann. Nema hvað að við förum
og tékkum okkur inn á gististað og
erum svo sóttir þangað og farið með
okkur í menningarhúsið þar sem
dagskráin fór fram. Á eftir settumst
við á veitingahús með þremur af
skipuleggjend­
um; þetta var
í háskólahverfi
og margar ein­
faldar og ágætar
knæpur þar um
slóðir.
Fáránleg
spurning
Þarna voru ekki
margir, við sátum
við eitt borðið og
að vonum vor­
um við nafnar
nokkuð spurðir
um Ísland og Ís­
lendinga; sam­
ræðurnar fóru
fram á ensku. Eftir
dálítinn tíma sneri
sér að mér maður sem hafði setið við
næsta borð, og eftir að hafa beðist
afsökunar á framhleypninni spurði
hann mig kurteislega hvort hon­
um hefði heyrst rétt, að við kæm­
um frá Íslandi? Þegar ég kvað já við
þá sagði hann að hann væri kannski
að spyrja mig fáránlegrar spurn­
ingar, en ætlaði þó að reyna: Hvort
mögulegt væri að ég þekkti mann
sem héti Óskar Guðmundsson. Það
gerði ég að sjálfsögðu, og maður­
inn var nokkra hríð að jafna sig á til­
viljuninni er í ljós kom að við vor­
um að tala um sama manninn, en
hann hefði semsé stundum átt eftir­
minnilegar stundir með Óskari,
einmitt á þessum veitingastað, fyrir
næstum þrjátíu árum. Síðan hafi Ís­
lendingurinn horfið til síns heima
og hann aldrei frétt hvað um hann
varð, þann skemmtilega mann. Ég
sagði honum af ævi og störfum Ósk­
ars síðan þá, og maðurinn skrifaði
loks kveðju aftan á bjórmottu, sem
ég færði svo Óskari upp á Þjóðar­
bókhlöðu rúmri viku síðar, honum
sömuleiðis til ólítill­
ar undrunar.
Loksins gerðist
eitthvað
Daginn eftir vorum
við nafnar niðri í
miðbæ, biðum þess
að hæfilegt væri
að halda til næstu
lestar, vorum á að­
altorgi að virða fyrir
okkur minnismerki
um hina stór­
kostlegu „Brima­
borgarsöngvara“
­ Bremer stadt­
musikanten – sem
var hljómsveit
gamalla húsdýra og
segir frá í yndislegu
gömlu ævintýri (fæst í íslenskum
þýðingum, meðal annars eftir Þor­
stein frá Hamri) og er mikið borg­
artákn. Þá heyrast alvöru skothvellir
og maður kemur hlaupandi yfir torg­
ið með tvær löggur á hælunum sem
veifuðu skammbyssum og skutu
viðvörunarskotum. Þrenningin
hvarf inn í aðra götu, og við sáum þá
ekki meir. Okkur Íslendingum var
aðeins brugðið, töldum okkur hafa
lent í örgu glæpabæli, en maður
sem afgreiddi í pulsuvagni sem stóð
við hlið okkar hló og sagði: „Bremen
er þá ekki dauð úr öllum æðum! Ég
hef verið hér á torginu í þrjátíu ár, en
aldrei hefur neitt gerst fyrr en nú!“
Því má bæta við um Bremen að
það er einn af þeim stöðum þar
sem maður sest á gangstéttarcafé
og pantar glas af lókalbjórnum, en
lítur svo upp hissa og segir: „Þetta er
óvenju góður bjór!“ Og ekki að furða,
því á daginn kemur að í Brimaborg
er einmitt bruggaður hinn frægi
Becks.
Furðu ólíkar tungur
Af ferðalögum um Þýskaland, og
líka því að hafa bæði búið í norður­
og suðurhluta landsins, rennur
sömuleiðis upp fyrir manni hvað
þetta er fjölbreytt land, og það líka
í öllum siðum og þjóðháttum. Og
það rifjast líka upp að í raun er þetta
ríkjabandalag, og það um margt
ólíkra þjóða; við Íslendingar þekkj­
um bara að búa sem ein þjóð í
okkar skýrt afmarkaða landi frá örófi
alda, en Þýskaland varð í raun ekki
til sem eining fyrr en á ofanverðri
nítjándu öld, er steypt var saman
mörgum ólíkum konungsríkjum og
furstadæmum. Þetta er svipað og ef
skandinavísku löndunum hefði verið
steypt saman í eitt ríki, eins og gerst
hefur og oft hafa verið hugmyndir
um, með sínum ólíku löndum, þjóð­
um og tungu. Nema hvað að í hinu
nýja Þýskalandi voru tungumálin
miklu ólíkari en danska, norska og
sænska eru innbyrðis; það sem við
tökum fyrir þýsku í dag er bara eitt
málið eða mállýskan, sem var valið
úr og kallað „háþýska“ og skyldi not­
ast opinberlega – svona kannski
eins og ef Bergennorska hefði ver­
ið valin sem háskandinavíska. Mál­
in eru svo ólík að jafnvel í hinni mið­
lægu borg Köln talar alþýðufólk enn
það sem er kallað „Kölsch“ og er
það frábrugðið háþýsku að til dæm­
is þegar óskólagengnir unglingar
eru leiddir fyrir dóm (allt slíkt fer
fram á háþýsku) er þeim skaffaður
túlkur. Í lítilli borg sem ég heimsótti
í austur hlutanum, nálægt pólsku
landamærunum og heitir Cott­
bus, voru allar merkingar á skiltum
og húsum á tveimur málum, há­
þýsku og sorbísku, sem er mál slav­
neskrar ættar og enn mikið notað
þar um slóðir. Þegar ég var í suður­
þýsku borginni Bamberg og spjallaði
þar við lítinn hóp heimamanna sem
ég kynntist fóru þær umræður fram
á háþýsku, af tillitssemi við mig; fé­
lagar mínir reyndu ekki að beita mál­
lýsku sinnar borgar. Einn þeirra brá
henni þó mjög fyrir sig, og er hann
var farinn sagði ég hinum að ég ætti
stundum erfitt með að skilja Andy.
„Það er ekki að undra,“ sögðu þeir;
„við skiljum hann ekki heldur, hann
talar Nürnbergdialekt!“ – en Andy
var semsé uppvaxinn í Nürnberg,
sem er í 50 kílómetra fjarlægð frá
Bamberg, og höfuðstaður Franken­
lands.
Ein Berliner
Þegar maður kynnist Þýskalandi
kynnist maður í raun mörgum ólík­
um löndum og þjóðum, með mis­
munandi siðum og menningu. Ég
segist alltaf vera, svona í spaugi „Ein
Berliner“ – henni kynntist ég best,
en mér fellur ekki síður við suður­
hlutann, eða kannski Rínarlönd, eða
gömlu Hansaborgirnar í norðri. Ég
held mikið upp á gamlan norður­
þýskan mat (sem margir eiga erfitt
með að trúa) en suðurþýski, eða
bæverski, bjórinn er hins vegar
bestur í heimi svo að af ber, og þýð­
ir ekkert fyrir Bæheimsfólk úr Tékk­
landi, eða heldur Belga, að jagast
um það. Ég er hrifinn af þýskum
þjóðvegum, þýskum bæjum og
smáborgum, og mörgum stórborg­
anna; Hamborg, Berlín, Dresden,
München (gaman var að endurnýja
kynni við hana með því að lesa nýju
bókina hans Hallgríms Helgasonar).
Mamúska og Rauða akurliljan
Eina þýska borgin sem ég hef oft
heimsótt en mér finnst ekkert sér­
stakt til koma er fjármálamiðstöð­
in Frankfurt, með sínum skýjakljúf­
um. Þó er ein minning ógleymanleg
þaðan, og það var þegar ég fékk
eitt sinn að vera með í matarboði
hjá Mamúsku í Rauðu akurliljunni.
Mamúska var gömul kona sem er ný­
látin, aldargömul, og rak pólsk­þýsk­
litháískan veitingastað í Frankfurt,
eldaði sjálf og gestir fengu það sem
hún bauð upp á – engir matseðlar,
enda þurfti það ekki.
Um þessa ótrúlegu konu hefur
Halldór Guðmundsson skrifað frá­
bæra bók sem er nú komin á mark­
að; „Mamúska – sagan um mína
pólsku ömmu“. Reyndar dugir ekki
til að segja þessa konu pólska, því
að bærinn þar sem hún fæddist hef­
ur á liðnum hundrað árum margoft
skipt um ríkisfang; tilheyrt Póllandi,
Litháen, rússneska keisaradæminu,
Hvíta­Rússlandi, Sovétríkjunum, og
þar hafa Þjóðverjar ráðið ríkjum; bók
Halldórs er því í hina röndina sagan
um örlög Evrópu á hinni öfgafullu
20. öld, en það er saga sem ekki síst
nú á okkar tímum er hollt að fræð­
ast um. Ég vona að Rauða akurliljan
sé ennþá til í Frankfurt, og víst er um
að bók Halldórs um Mamúsku má
finna í næstu bókabúð. n
Einar Kárason rithöfundur skrifar
Þér að segja
– Það góða land
Óskar Guðmundsson „Maðurinn skrifaði loks kveðju aftan á bjórmottu, sem ég færði
svo Óskari upp á Þjóðarbókhlöðu rúmri viku síðar.“
Matarboð hjá Mamúsku
Ógleymanleg minning.