Læknablaðið - 01.09.2016, Blaðsíða 46

414 LÆKNAblaðið 2016/102
O R Ð A N E F N D
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
formaður orðanefndar
johannhj@landspitali.is
Fyrsta íslenska orðasafnið í læknisfræði,
Íslenzk læknisfræðiheiti (Nomina Clinica
Islandica), var gefið út í bókarformi árið
1954. Höfundur var prófessor Guðmundur
Hannesson, sem áður hafði gefið út Íslensk
líffæraheiti (Nomina Anatomica Islandica).
Margir læknar lögðu hönd á plóginn í
nýyrðasmíð á 20. öldinni, en segja má að
almenn og skipulögð íðorðastarfsemi í
íslenskri læknisfræði hafi ekki hafist fyrr
en með stofnun Orðanefndar læknafélag-
anna árið 1983. Nefndin starfaði af mikl-
um krafti í rúman áratug og með þátttöku
margra áhugasamra lækna. Á árunum
1985-1989 gaf hún út „Íðorðasafn lækna“ í
14 litlum heftum (stafkaflana A-VWXYZ)
og síðan á árunum 1995-1996 latnesk-ís-
lensk líffæra-, vefja- og fósturfræðiheiti
og ensk-íslensk sjúkdómaheiti (ICD-10).
Haldið var áfram útgáfu á afmörkuðum
sviðum með bæklingunum „Norræn
flokkun slysa og annarra óhappa“ (1996)
og „Handbók um geðraskanir og skyld
heilbrigðisvandamál“ (1999). Eftir það lá
útgáfustarfsemin niðri um langt skeið.
Íðorðasafn lækna, sem nú telur rúm-
lega 33.000 læknisfræðileg heiti, var
gert aðgengilegt í Orðabanka Íslenskrar
málstöðvar árið 1998. Frá þeim tíma hefur
fagfólk og allur almenningur getað flett
upp í safninu og fundið íslensk, ensk og
latnesk læknisfræðiheiti á einfaldan hátt
(ordabanki.hi.is/wordbank/search).
Frá upphafi var augljóst að íðorða-
starfsemi snerist ekki um það eitt að gefa
út tiltekin rit með tímabundnu átaki,
heldur yrði hún að vera stöðugt lifandi og
í sífelldri endurskoðun. Með því mark-
miði hóf undirritaður ritun íðorðapistla
í Fréttabréf lækna árið 1989 og hélt því
áfram í Læknablaðinu fram til ársins 2008
er ritstjórn blaðsins tók þá óskiljanlegu
ákvörðun að hætta stuðningi sínum við
íðorðastarfsemina. Þá höfðu verið birtir
207 pistlar. Tímaritið Lyfjatíðindi tók þá
við kyndlinum að beiðni undirritaðs og
eru íðorðapistlarnir nú orðnir nærri 240
frá upphafi. Sá er þó hængurinn á að það
tímarit hefur verið gefið út í mjög fáum
tölublöðum á hverju ári og hafa pistlarnir
því ekki getað orðið nógu margir.
Markmiðið með pistlaskrifunum var
alltaf að halda umræðunni vakandi og
taka við fyrirspurnum og tillögum lækna
og annarra um ný íslensk orð í læknis-
fræði og endurbætur á þeim eldri. Þróun
á öllum sviðum heilbrigðisfræða krefst
þess að íðorðaforðinn sé alltaf í vinnslu
og endurskoðun. Ný þekking, tækni, tæki
og tól, kalla stöðugt á ný fræðileg heiti.
Íslenska íðorðastarfsemin hefur síðan það
viðbótarmarkmið að notuð séu íslensk orð
og heiti í daglegum, fræðilegum samskipt-
um. Metnaðurinn fyrir hönd íðorðastarf-
seminnar er sá að við sættum okkur ekki
við hraðsoðnar erlendar slettur, heldur
búum alltaf til og reynum að nota góð
íslensk heiti á fræðilegum og faglegum
fyrirbærum, sérstaklega þegar rætt er við
sjúklinga og aðstandendur þeirra.
Læknar hafa oft sett fram gagnrýni á
einstök íslensk orð og fræðiheiti sem varð-
veitt eru í Íðorðasafni lækna. Sum heitin
byggjast á þeirri aðferð, sem oft er notuð
við íðorðasmíð, að taka upp orð úr fornu
máli til nýrra nota. Oft tekst þetta vel,
einkum þegar orðin eru stutt og lipur, en
séu gömlu orðin nútímamönnum algerlega
framandi getur farið svo að þau nái aldrei
fótfestu. Annað vandamál eru löng og
margsamsett erlend fræðiheiti, sem sett
hafa verið saman til að lýsa tilteknu fyrir-
bæri eða hugtaki mjög nákvæmlega. Bein
þýðing getur gefið jafn nákvæmt íslenskt
heiti, sem er þá oftast eins stirðlegt og
erlenda heitið og getur orðið læknum til
enn meiri ama en það erlenda. Mjög erfitt
er oft að búa til eða finna með hraði stutt
og lipurt íslenskt orð sem öllum hugnast
og lýsir hugtakinu vel, en því meiri er þá
ástæðan til að hlúa að og viðhalda fræði-
legri íðorðastarfsemi á hverjum tíma.
Oft var hugsað til þess að endurvekja
orðanefnd lækna, en af því varð þó ekki
fyrr en eftir að undirritaður hóf, að eigin
frumkvæði og í sjálfboðavinnu, endur-
skoðun á Íðorðasafni lækna í Orðabankan-
um haustið 2010. Fékk hann vinnuaðstöðu
sem gestafræðimaður á málræktarsviði
Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum
fræðum og stuðning starfsmanna þar.
Þegar ljóst var orðið að verkefnið væri
framkvæmanlegt með þessum hætti var
orðanefnd Læknafélags Íslands endur-
vakin í mars 2012 og margreyndir íð-
orðasmiðir úr hópi lækna skipaðir í hana,
þeir Eyjólfur Þ. Haraldsson, Magnús
Jóhannsson og Jóhann Heiðar Jóhannsson.
Læknafélag Íslands lagði til nauðsynlegan
tölvubúnað og fé til kaupa á viðurkennd-
um læknisfræðiorðabókum. Nefndin hefur
síðan haldið mánaðarlega starfsfundi og
unnið af krafti undir leiðsögn Ágústu
Þorbergsdóttur, málfræðings og orða-
bankastjóra (sjá lis.is/ordanefnd-li/Idorda-
starfid).
Þegar þetta er skrifað hafa rúmlega
6000 færslur í safninu verið endurskoðaðar
og um 1700 nýjar settar inn. Gefið hefur
verið út 56 blaðsíðna hefti, „Orðasafn í
líffærafræði“ með heitum úr stoðkerfinu
(bein, liðamót og vöðvar). Nú í haust kem-
ur út annað „Orðasafn í líffærafræði“ með
heitum úr líffærakerfum mannsins.
Frá Orðanefnd Læknafélags Íslands
HEKLA · Laugavegi 170-174 / Audi.is