Fréttatíminn - 14.10.2016, Blaðsíða 10
xA
K J Ó S T U
B J A R T A F R A M T Í Ð
Vilt þú fjölbreytt samfélag og manneskjulegar stofnanir?
M E I R I
B J A R T A F R A M T Í Ð
M I N N I E I N S L E I T N I
Björt Ólafsdóttir
þingmaður
1. sæti
Reykjavík norður
Óttarr Proppé
þingmaður
1. sæti
Suðvestur
10 | FRÉTTATÍMINN | Föstudagur 14. október 2016
VONDU KERFIN:
KosningaKERFIÐ
Þótt rekja megi ástæður þess
að flokkum fjölgi og þeir
klofni til samfélagsbreytinga
er líklegt að meginástæð-
an þessara þróunar liggi
í kjördæmaskipaninni.
Flokkakerfið sem mótaðist
af einmenningskjördæmum
á fyrri hluta síðustu aldar
var farið að gefa eftir undir
síðustu aldamót. Kjördæma-
breytingin um aldamótin
mun flýta enn niðurbroti
flokkakerfisins. Færri og
stærri kjördæmi geta af sér
fleiri flokka á þingi. Tímabil
tveggja flokka ríkisstjórna er
því líkast til liðið.
Gunnar Smári Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is
Það má heita lögmál að því fleiri
þingmenn sem eru í hverju kjördæmi
því fleiri flokkar eru á þingi. Í Banda
ríkjunum eru einmenningskjördæmi
og aðeins tveir flokkar á þingi, ein
staka sinnum einn og einn óháð
ur þingmaður. Í Brasilíu eru tæp
lega 20 þingmenn kjörnir úr hverju
kjördæmi. Þar
eiga 28 þing
flokkar sæti á
þingi og níu
flokkar mynda
ríkisstjórnin
ina. Reyndar
dugar þingmannafjöldi sjö þessara
flokka fyrir meirihluta í þinginu,
en flokkarnir hafa kosið að mynda
breiðari samstöðu og treysta á öfl
ugri meirihluta.
Fleiri kjördæmi, færri flokkar
Einmenningskjördæmin geta af sér
fáa en breiða flokka. Ef ekki væri
vegna kjördæmaskipaninar væri
Repúblikanaflokkurinn bandaríski
líklega löngu klofnaður í harðkjarna
kristin trúarofstækisflokk, frjáls
hyggjufélag og klassískan íhalds
flokk. Og breski
Verkamanna
flokkurinn
hangir saman
á kjördæma
skipaninni. Án
hennar væri
Jeremy Corbyn formaður í einum
flokki og David Miliband í öðrum.
Á breska þinginu eru ekki tveir
flokkar eins og á bandaríska þinginu.
Frjálslyndir demókratar og forverar
Síðasta tveggja flokka
stjórnin. Líkast til er
núverandi ríkisstjórn
Sjálfstæðisflokks og
Framsóknar síðasta
tveggja flokka stjórn-
in á Íslandi. Framund-
an er uppstokkun
flokkakerfisins,
margra flokka stjórn-
ir, minnihlutastjórnir
og líklega vænn
skammtur af
stjónarkreppu þar til
forystulið flokkanna
lærir á breyttar
forsendur. Mynd | Hari
Kjördæmakerfið fjölgar flokkum
þeirra hafa í meira en öld reynt að
koma sér fyrir í breskum stjórnmál
um án teljandi árangurs. Frjálslynd
ir demókratar fengu flest atkvæði
1983, í fyrstu kosningunum eftir
sameiningu Frjálslyndra og Sósíald
emókrata, eða rúm 25 prósent. Þá
fékk flokkurinn 23 þingmenn af 650
eða 3,5 prósent þingsæta. Ef Frjáls
lyndir demókratar hefðu fengið þing
menn í takti í við fylgi hefðu þeir átt
að fá 165 þingsæti. Kjördæmakerf
ið tók 142 þingsæti af kjósendum
þeirra.
Einmenningskjördæmin vinna
ekki gegn Skoska þjóðarflokknum,
sem nýtur yfirburðarstöðu norðan
landamæranna. Í síðustu kosning
um fékk hann 4,7 prósent atkvæða
og 56 þingmenn kjörna eða 8,6 prós
ent þingsæta. Flokkurinn vann öll
þingsæti allra kjördæma Skotlands,
sem mörg hver eru fámenn og skila
því mörgum þingmönnum miðað við
atkvæðafjölda.
Landfræðilegur klofningur
Samskonar áhrif má sjá í einmenn
ingskjördæmum Þýskalands. Þar er
helmingi þingsæta úthlutað til ein
menningskjördæma en helmingur
inn kemur úr fylkiskjördæmum. Að
meðaltali eru því tveir þingmenn á
kjördæmi. Þingflokkar í Þýskalandi
eru fjórir, ef kristilegu demókrata
flokkarnir tveir eru taldir sem einn,
en tveir stærstu flokkarnir halda 78
prósent þingsæta. Svipaða sögu er
að segja frá Kanada. Þar eru ein
menningskjördæmi og fjórir flokkar
á þingi, en tveir stærstu skipta á milli
sín 78 prósent þingsæta. Og í Frakk
landi sitja sex flokkar á þingi en þeir
tveir stærstu halda 85 prósent þing
sætanna.
Þetta er megineinkenni einmenn
ingskjördæma. Þau flytja sátt og
málamiðlun fram fyrir kosningar.
Kosningar eru að stærstu leyti einvígi
tveggja blokka og niðurstöður þeirra
skila sér oftast í meirihlutastjórn
annarrar blokkarinnar. Innan hverr
ar blokkar rúmast ólík sjónarmið og
ólík afstaða. Þau sem geta ekki unað
sér við málamiðlun innan flokkanna
hafa fáa góða kosti. Klofningur mun
litlu skila þar sem ólíklegt er nýir
flokkar nái manni á þing.
Undantekningarnar frá þessu eru
helst landfræðileg, eins og skoski
þjóðarflokkurinn og kristilegi flokk
urinn í Bæheimi. Í löndum sem eru
landfræðilega klofin verða helst til
undantekningar frá reglunni um ein
menningskjördæmi skili af sér tveim
flokkum á þing.
Framsókn vinnur
Og það var einmitt raunin á Íslandi.
Íhaldsmenn og frjálslyndir samein
uðust á endanum í Sjálfstæðisflokkn
um vegna náttúru einmenningskjör
dæma að fækka flokkum og stækka,
en andstæðingar hægri manna voru
landfræðilega klofnir milli Fram
sóknarflokks bænda og Alþýðu
flokks verkafólks á mölinni. Segja má
að Jónas frá Hriflu sé meðhöfundur
þessa flokkakerfis ásamt landlæg
um fordómum sveitanna gagnvart
þéttbýlinu. Hugsanlega hefði verið
hægt að láta einmenningskjördæm
in sameina alþýðuna í dreifbýlinu og
þéttbýlinu, þótt Jónas frá Hriflu hafi
ekki haft trú á því, en á það reyndi
ekki á það. Íslenska einmennings
kjördæmakerfið vildi því draga fram
þrjá flokka á þing; Sjálfstæðisflokk,
Framsókn og Alþýðuflokkinn. Tví
menningskjördæmin á þéttbýlustu
svæðunum sköpuðu síðan tækifæri
fyrir einhver frávik, ýttu mögulega
undir klofning sósíalista á mölinni.
Mikið ójafnvægi atkvæða varð
þess valdandi að Framsóknarflokk
urinn varð nánast jafn stór á þingi
og Sjálfstæðisflokkurinn þótt hann
hafi ekki fengið fleiri atkvæði en Al
þýðuflokkurinn.
Í kosningunum 1933 fékk Sjálf
stæðisflokkurinn 48 prósent at
kvæða og 20 þingmenn af 42, nánast
upp á gramm sama hutfall og af at
kvæðum. Alþýðuflokkurinn fékk 19,2
prósent atkvæða en aðeins 5 þing
menn. Þetta ár bauð Kommúnista
flokkurinn fram og fékk 4,5 prósent
atkvæða. Sósíalísku flokkarnir fengu
því samanlagt 24,7 prósent atkvæða
en aðeins 12 prósent þingmanna,
helmingi færri en hlutfall kjósenda.
Framsóknarflokkurinn fékk færri at
kvæði en sósíalísku flokkarnir, 23,9
prósent, en hins vegar 16 þingmenn.
Það eru 38 prósent þingheims. Þetta
kjörtímabil sátu því 6 Framsóknar
menn á þingi sem fulltrúar kjósenda
krata og kommúnista.
Gríðarlegt misvægi atkvæða ofan
á einmenningskjördæmin bjuggu
þannig til Framsóknarflokkinn sem
stórveldi í íslenskri pólitík. Ein
menningskjördæmin sameinuðu
hægri en misvægið ýtti undir stærð
andstæðings Sjálfstæðisflokksins
í sveitunum en dró úr vægi and
stæðings á mölinni; flokkanna sem
voru málsvarar almannahagsmuna
gegn sérhagsmunum, svo tungutak
stjórnmála dagsins sé notað.
Þessi skekkja mótaði íslensk
stjórnmál og íslenskt samfélag langt
fram eftir tuttugustu öld. Þrátt fyr
ir nokkrar tilraunir til að draga úr
misvægi atkvæða milli flokka, til
dæmis með því að senda lands
byggðarþingmenn einstakra flokka
sitja á þingi í að afla atkvæða við
komandi flokks í þéttbýlinu, fékk
Framsóknarflokkurinn alltaf meiri
þingstyrk en atkvæðin gáfu tilefni
til. Það gerðist ekki fyrr en 1999 að
Framsókn fékk hlutfallslega færri
þingmenn en atkvæði, nokkuð sem
Alþýðuflokkurinn, Alþýðubandalag
og aðrir flokkar sem höfðuðu til al
þýðunnar á mölinni þurftu að búa
við alla tíð.
Þegar einmenningskjördæmin
voru lögð af 1959 hafði Framsókn 36
prósent þingmanna í krafti 27 prós
ent fylgis. Í næstu kosningum fékk
flokkurinn 28 prósent þingmanna
fyrir 26 prósent af fylginu. En eftir
því sem á leið jókst misvægið aftur
þótt það yrði ekki eins heiftarlegt