Fréttatíminn - 14.10.2016, Blaðsíða 10

xA
K J Ó S T U
B J A R T A F R A M T Í Ð
Vilt þú fjölbreytt samfélag og manneskjulegar stofnanir?
M E I R I
B J A R T A F R A M T Í Ð
M I N N I E I N S L E I T N I
Björt Ólafsdóttir
þingmaður
1. sæti
Reykjavík norður
Óttarr Proppé
þingmaður
1. sæti
Suðvestur
10 | FRÉTTATÍMINN | Föstudagur 14. október 2016
VONDU KERFIN:
KosningaKERFIÐ
Þótt rekja megi ástæður þess
að flokkum fjölgi og þeir
klofni til samfélagsbreytinga
er líklegt að meginástæð-
an þessara þróunar liggi
í kjördæmaskipaninni.
Flokkakerfið sem mótaðist
af einmenningskjördæmum
á fyrri hluta síðustu aldar
var farið að gefa eftir undir
síðustu aldamót. Kjördæma-
breytingin um aldamótin
mun flýta enn niðurbroti
flokkakerfisins. Færri og
stærri kjördæmi geta af sér
fleiri flokka á þingi. Tímabil
tveggja flokka ríkisstjórna er
því líkast til liðið.
Gunnar Smári Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is
Það má heita lögmál að því fleiri
þingmenn sem eru í hverju kjördæmi
því fleiri flokkar eru á þingi. Í Banda­
ríkjunum eru einmenningskjördæmi
og aðeins tveir flokkar á þingi, ein­
staka sinnum einn og einn óháð­
ur þingmaður. Í Brasilíu eru tæp­
lega 20 þingmenn kjörnir úr hverju
kjördæmi. Þar
eiga 28 þing­
flokkar sæti á
þingi og níu
flokkar mynda
ríkisstjórnin­
ina. Reyndar
dugar þingmannafjöldi sjö þessara
flokka fyrir meirihluta í þinginu,
en flokkarnir hafa kosið að mynda
breiðari samstöðu og treysta á öfl­
ugri meirihluta.
Fleiri kjördæmi, færri flokkar
Einmenningskjördæmin geta af sér
fáa en breiða flokka. Ef ekki væri
vegna kjördæmaskipaninar væri
Repúblikanaflokkurinn bandaríski
líklega löngu klofnaður í harðkjarna
kristin trúarofstækisflokk, frjáls­
hyggjufélag og klassískan íhalds­
flokk. Og breski
Verkamanna­
flokkurinn
hangir saman
á kjördæma­
skipaninni. Án
hennar væri
Jeremy Corbyn formaður í einum
flokki og David Miliband í öðrum.
Á breska þinginu eru ekki tveir
flokkar eins og á bandaríska þinginu.
Frjálslyndir demókratar og forverar
Síðasta tveggja flokka
stjórnin. Líkast til er
núverandi ríkisstjórn
Sjálfstæðisflokks og
Framsóknar síðasta
tveggja flokka stjórn-
in á Íslandi. Framund-
an er uppstokkun
flokkakerfisins,
margra flokka stjórn-
ir, minnihlutastjórnir
og líklega vænn
skammtur af
stjónarkreppu þar til
forystulið flokkanna
lærir á breyttar
forsendur. Mynd | Hari
Kjördæmakerfið fjölgar flokkum
þeirra hafa í meira en öld reynt að
koma sér fyrir í breskum stjórnmál­
um án teljandi árangurs. Frjálslynd­
ir demókratar fengu flest atkvæði
1983, í fyrstu kosningunum eftir
sameiningu Frjálslyndra og Sósíald­
emókrata, eða rúm 25 prósent. Þá
fékk flokkurinn 23 þingmenn af 650
eða 3,5 prósent þingsæta. Ef Frjáls­
lyndir demókratar hefðu fengið þing­
menn í takti í við fylgi hefðu þeir átt
að fá 165 þingsæti. Kjördæmakerf­
ið tók 142 þingsæti af kjósendum
þeirra.
Einmenningskjördæmin vinna
ekki gegn Skoska þjóðarflokknum,
sem nýtur yfirburðarstöðu norðan
landamæranna. Í síðustu kosning­
um fékk hann 4,7 prósent atkvæða
og 56 þingmenn kjörna eða 8,6 prós­
ent þingsæta. Flokkurinn vann öll
þingsæti allra kjördæma Skotlands,
sem mörg hver eru fámenn og skila
því mörgum þingmönnum miðað við
atkvæðafjölda.
Landfræðilegur klofningur
Samskonar áhrif má sjá í einmenn­
ingskjördæmum Þýskalands. Þar er
helmingi þingsæta úthlutað til ein­
menningskjördæma en helmingur­
inn kemur úr fylkiskjördæmum. Að
meðaltali eru því tveir þingmenn á
kjördæmi. Þingflokkar í Þýskalandi
eru fjórir, ef kristilegu demókrata­
flokkarnir tveir eru taldir sem einn,
en tveir stærstu flokkarnir halda 78
prósent þingsæta. Svipaða sögu er
að segja frá Kanada. Þar eru ein­
menningskjördæmi og fjórir flokkar
á þingi, en tveir stærstu skipta á milli
sín 78 prósent þingsæta. Og í Frakk­
landi sitja sex flokkar á þingi en þeir
tveir stærstu halda 85 prósent þing­
sætanna.
Þetta er megineinkenni einmenn­
ingskjördæma. Þau flytja sátt og
málamiðlun fram fyrir kosningar.
Kosningar eru að stærstu leyti einvígi
tveggja blokka og niðurstöður þeirra
skila sér oftast í meirihlutastjórn
annarrar blokkarinnar. Innan hverr­
ar blokkar rúmast ólík sjónarmið og
ólík afstaða. Þau sem geta ekki unað
sér við málamiðlun innan flokkanna
hafa fáa góða kosti. Klofningur mun
litlu skila þar sem ólíklegt er nýir
flokkar nái manni á þing.
Undantekningarnar frá þessu eru
helst landfræðileg, eins og skoski
þjóðarflokkurinn og kristilegi flokk­
urinn í Bæheimi. Í löndum sem eru
landfræðilega klofin verða helst til
undantekningar frá reglunni um ein­
menningskjördæmi skili af sér tveim
flokkum á þing.
Framsókn vinnur
Og það var einmitt raunin á Íslandi.
Íhaldsmenn og frjálslyndir samein­
uðust á endanum í Sjálfstæðisflokkn­
um vegna náttúru einmenningskjör­
dæma að fækka flokkum og stækka,
en andstæðingar hægri manna voru
landfræðilega klofnir milli Fram­
sóknarflokks bænda og Alþýðu­
flokks verkafólks á mölinni. Segja má
að Jónas frá Hriflu sé meðhöfundur
þessa flokkakerfis ásamt landlæg­
um fordómum sveitanna gagnvart
þéttbýlinu. Hugsanlega hefði verið
hægt að láta einmenningskjördæm­
in sameina alþýðuna í dreifbýlinu og
þéttbýlinu, þótt Jónas frá Hriflu hafi
ekki haft trú á því, en á það reyndi
ekki á það. Íslenska einmennings­
kjördæmakerfið vildi því draga fram
þrjá flokka á þing; Sjálfstæðisflokk,
Framsókn og Alþýðuflokkinn. Tví­
menningskjördæmin á þéttbýlustu
svæðunum sköpuðu síðan tækifæri
fyrir einhver frávik, ýttu mögulega
undir klofning sósíalista á mölinni.
Mikið ójafnvægi atkvæða varð
þess valdandi að Framsóknarflokk­
urinn varð nánast jafn stór á þingi
og Sjálfstæðisflokkurinn þótt hann
hafi ekki fengið fleiri atkvæði en Al­
þýðuflokkurinn.
Í kosningunum 1933 fékk Sjálf­
stæðisflokkurinn 48 prósent at­
kvæða og 20 þingmenn af 42, nánast
upp á gramm sama hutfall og af at­
kvæðum. Alþýðuflokkurinn fékk 19,2
prósent atkvæða en aðeins 5 þing­
menn. Þetta ár bauð Kommúnista­
flokkurinn fram og fékk 4,5 prósent
atkvæða. Sósíalísku flokkarnir fengu
því samanlagt 24,7 prósent atkvæða
en aðeins 12 prósent þingmanna,
helmingi færri en hlutfall kjósenda.
Framsóknarflokkurinn fékk færri at­
kvæði en sósíalísku flokkarnir, 23,9
prósent, en hins vegar 16 þingmenn.
Það eru 38 prósent þingheims. Þetta
kjörtímabil sátu því 6 Framsóknar­
menn á þingi sem fulltrúar kjósenda
krata og kommúnista.
Gríðarlegt misvægi atkvæða ofan
á einmenningskjördæmin bjuggu
þannig til Framsóknarflokkinn sem
stórveldi í íslenskri pólitík. Ein­
menningskjördæmin sameinuðu
hægri en misvægið ýtti undir stærð
andstæðings Sjálfstæðisflokksins
í sveitunum en dró úr vægi and­
stæðings á mölinni; flokkanna sem
voru málsvarar almannahagsmuna
gegn sérhagsmunum, svo tungutak
stjórnmála dagsins sé notað.
Þessi skekkja mótaði íslensk
stjórnmál og íslenskt samfélag langt
fram eftir tuttugustu öld. Þrátt fyr­
ir nokkrar tilraunir til að draga úr
misvægi atkvæða milli flokka, til
dæmis með því að senda lands­
byggðarþingmenn einstakra flokka
sitja á þingi í að afla atkvæða við­
komandi flokks í þéttbýlinu, fékk
Framsóknarflokkurinn alltaf meiri
þingstyrk en atkvæðin gáfu tilefni
til. Það gerðist ekki fyrr en 1999 að
Framsókn fékk hlutfallslega færri
þingmenn en atkvæði, nokkuð sem
Alþýðuflokkurinn, Alþýðubandalag
og aðrir flokkar sem höfðuðu til al­
þýðunnar á mölinni þurftu að búa
við alla tíð.
Þegar einmenningskjördæmin
voru lögð af 1959 hafði Framsókn 36
prósent þingmanna í krafti 27 prós­
ent fylgis. Í næstu kosningum fékk
flokkurinn 28 prósent þingmanna
fyrir 26 prósent af fylginu. En eftir
því sem á leið jókst misvægið aftur
þótt það yrði ekki eins heiftarlegt