Fréttatíminn - 14.10.2016, Blaðsíða 12

Við skiljum eftir drauma í Póstboxi fyrir þá sem ætla sér stóra hluti
VIÐ KOMUM ÞVÍ TIL SKILA
16
-2
68
8
–
H
VÍ
TA
H
Ú
SI
Ð
/S
ÍA
12 | FRÉTTATÍMINN | Föstudagur 14. október 2016
og áður, fólk hélt áfram að flytja
úr sveitunum í bæinn og kjördæma-
kerfið hafði ekki undan að aðlagast.
Þetta misvægi hafði meiri áhrif
til að draga úr vægi sósíalísku flokk-
anna á íslenskt samfélag en klofning-
ur vinstri manna. Hann hjálpaði ekki
til, en var ekki meginástæðan.
Klofningur nær til hægri
Með kjördæmaskipaninni 1959 voru
einmenningskjördæmin lögð af og í
stað þeirra komu átta kjördæmi þar
sem vægi atkvæða landsbyggðar-
fólks vó hærra en þéttbýlisfólks. Ís-
lenska einmenningskjördæmakerfið
hafði viljað þrjá þingflokka á þing;
Sjálfstæðisflokkinn annars vegar og
Framsókn og Alþýðuflokkinn hins
vegar. Eftir klofning vinstri manna
var kerfið orðið að fjórflokki.
Kjördæmaskipanin 1959 styrkti
stöðu fjórf lokksins. Klofningur
vinstri manna í tvo flokka fékk
styrkari stoðir innan kerfsins. Það
var frekar að það ýtti undir enn
frekari klofing. Átta kjördæmi með
60 þingmönnum skapaði rúm fyr-
ir enn meiri klofning en rúmaðist í
einmennings- og tvímenningskjör-
dæmunum. Breytingin 1959 var ólétt
af enn meiri uppstokkun flokkakerfs-
ins.
Og sá klofningur kom fyrst fram
hjá vinstri mönnum. Ekki vegna þess
að þeir væru þrasgjarnari en annað
fólk heldur vegna þess að einmenn-
ingskjördæmin höfðu ekki þjappað
þeim saman í öflugar valdastofnanir.
Pólitík snýst að miklu leyti um sigur
og árangur. Einmenningskjördæmið
hafði fært sameinuðum hægri mönn-
um lykilstöðu í íslensku samfélagi og
Framsóknarflokknum völd og áhrif
langt umfram fylgi. Saga sósíalísku
flokkanna var hins vegar lituð von-
brigðum og árangursleysi sem skilj-
anlega braust út í klofningi og ásök-
unum um slælega forystu.
Næsti klofningur vinstri manna
kom 1971, tólf árum eftir kjördæma-
breytinguna, með Samtökum frjáls-
lyndra vinstri manna. Næsti 1983
með Bandalagi jafnaðarmanna. Þar
á eftir kom Þjóðvaki 1995.
Segja má að breytingarnar á kjör-
dæmakerfinu 1959 hafi viljað knýja
fram kerfi fimm til sex þingflokka
og áhrif þess sjást einkum á seinni
hluta tímabilsins, á níunda og tíunda
áratugnum. Frá 1983 sitja fimm þing-
flokkar á þingi og flest árin sex.
Fleiri þingmenn í kjördæmi leiða
til þess að auðveldara er fyrir flokk
að komast á þing. Í einmenningskjör-
dæmi þarf flokkur á ná flestum at-
kvæðum allra flokka til að komast
á þing. Í reynd þurfa flokkar oftast
um 40 prósent atkvæða eða meira
til að vinna einmenningskjördæmi.
Í kjördæmi með 8 þingönnum nægir
í mörgum tilvikum að ná rúmlega 10
prósent atkvæða í viðkomandi kjör-
dæmi.
Stærri kjördæmi draga því úr þörf-
inni á málamiðlun fyrir kosningar.
Þau ýta undir að ólíkar áherslur, ólík
framtíðarsýn eða óánægja með for-
ystu kljúfi flokka. Og það gerðist ekki
aðeins meðal vinstri manna. Borg-
araflokkurinn kom fram 1987 og
Frjálslyndi flokkurinn 1999. Breytt
kjördæmakerfi var farið að mylja nið-
ur sameiningu hægri manna, sem
hafði byggst upp innan einmenn-
ingskjördæmisins.
Nýtt kjördæmakerfi opnaði líka
möguleika fyrir kvennaframboð eins
og það hafði víða í Evrópu opnað leið
fyrir græn framboð. Stærri og færri
kjördæmi eru forsenda þess að slík
framboð kringum einstaka mála-
flokka nái á þing.
Landsbyggðin í Vatnsmýri
Kjördæmakerfinu var enn á ný
breytt árið 2000. Kjördæmum var
fækkað í sex og þau stækkuð. Gamla
kerfið hafði viljað knýja fram fimm
til sex flokka á þingi og líklega mun
þessi breyting kalla á enn fleiri
flokka; mögulega sjö til átta. Það á
eftir að koma í ljós.
Margt bendir til að við séum kom-
in skammt inn í uppstokkun flokka-
kerfisins. Það sést á mörgu. Eitt er
að nýgömlu flokkarnir, Samfylking
og Vinstri græn, hafa enn tilhneig-
ingu til að stilla upp hefðbundnum
kjördæmapoturum í landsbyggðar-
kjördæmin. Þau stilla fram fólki sem
tilheyrir síðasta kjördæmakerfi eða
þar síðasta. Þegar skoðað er hvernig
fylgi Pírata skiptist á milli kjördæma
sést að þetta eru úr sér gengin sjón-
armið. Píratar njóta næstum álíka
mikils fylgis í landsbyggðarkjör-
dæmunum og í þéttbýlinu. Málflutn-
ingur þeirra höfðar til almennra
hagsmuna fólks en ekki sérhags-
muna. Það getur verið árangurs-
ríkara en að stilla upp manni sem
vinnur fyrir hagsmuni Þingeyinga
kjördæmi sem spannar frá Siglufirði
til Hafnar í Hornafirði.
Erfiðleikarnir við að sameina fólk
í svona víðfeðmu kjördæmi sem
spannar svo ólíka hagsmuni sjást
meðal annars af því að nú er því
haldið fram að helsta hagsmunamál
landsbyggðarinnar í dag sé Reykja-
víkurflugvöllur. Kísilver á Bakka,
ferðamenn á Siglufirði, vegagerð
við Djúpavog og annað slíkt tvístr-
ar fólki í kjördæminu. Það má sam-
eina það um vörn fyrir flugvöllinn í
Vatnsmýri.
Stærri kjördæmi brjóta flokka
Veigamestu áhrifin af breyttu kjör-
dæmakerfi verða þau að héðan í frá
munu tveggja flokka stjórnir líklega
heyra sögunni til. Slíkar stjórnir eru
nánast óþekktar í löndum sem búa
við svipað kjördæmakerfi og við.
Í Danmörku eru að meðaltali 18
þingenn á hvert kjördæmi og níu
flokkar á þingi. Þar situr minni-
hlutastjórn 34 þingmanna Venstre
af 179 þingmönnum. Það er álíka og
ef 12 manna þingflokkur á Alþingi Ís-
lendinga myndaði minnihlutastjórn.
Í Svíþjóð eru 12 þingmenn á hvert
kjördæmi, átta flokkar á þingi og
minnihlutastjórn tveggja flokka með
um 40 prósent þingsæta. Í Noregi
eru 9 þingmenn á kjördæmi, átta
flokkar á þingi og minnihlutastjórn
tveggja flokka með um 46 prósent
þingsæta. Í Finnlandi eru 15 þing-
menn á kjördæmi og átta flokkar á
þingi. Í Hollandi eru 7 þingmenn á
kjördæmi og ellefu þingflokkar á
þingi. Og svo framvegis.
Einkenni þessara þinga eru
samkomulag milli f lokka. Öfugt
við einmenningskjördæmin, sem
knýja á um samkomulag innan
fárra flokka, leiða stærri kjördæm-
in til þess að flokkum fjölgi og þeir
leiti samkomulags sín á milli inn-
an þingsins. Víða mæta flokkarnir
saman til kosninga í bandalögum,
en það er ekki algilt.
Stjórnarkreppa
Við erum að sigla inn í slíkt kerfi.
Uppbrot flokkakerfisins er ekki af-
leiðing af Hruninu, þótt svipmót
þess megi mögulega rekja þangað.
Uppbrotið liggur í kerfinu sem deil-
ir út völdum og áhrifum í kosning-
um. Sjálfstæðisflokkurinn hefur
verið að brotna upp síðan 1987 og
hann mun halda áfram að brotna.
Viðreisn er að sumu leyti afkvæmi
nýs kjördæmakerfis eins og miðlæg
staða Sjálfstæðisflokksins í íslensk-
um stjórnmálum var afleiðing ein-
menningskjördæmanna.
Að sama skapi gengur draumur
Samfylkingarinnar um sameiningu
allra vinstri manna í einn flokk ekki
upp vegna þess að kjördæmakerf-
ið vill það ekki. Þvert á móti vinnur
það gegn sameiningu og ýtir undir
fleiri flokka.
Staða þessara tveggja flokka sýn-
ir hversu rík hefðin getur verið og
stundum sterkari en virkni nútím-
ans. Og oft lifir hún lengst í draum-
um okkar og væntingum. Það er
hins vegar mikilvægt að íslenskt
stjórnmálalíf aðlagi sig að breyttum
forsendum. Ef það tekur langan tíma
munum við þurfa að búa við viðloð-
andi stjórnarkreppur næstu árin;
áframhald af ástandinu frá 2007 sem
hefur einkennst af stjórnarslitum og
átökum sem hafa veikt og brotið upp
ríkisstjórnir. Ef umbreytingin geng-
ur hratt yfir munum við komast fljótt
í skandinavískt ástand.
Þrátt fyrir minnihlutastjórnir
njóta þjóðþingin á Norðurlöndum
mikils traust, um og yfir 60 prósent.
Á Íslandi er traust á Alþingi nálægt 11
prósentum. Stórir flokkar og tveggja
flokka stjórnir hafa því ekki fært Ís-
landi góð stjórnmál. Það er því lítil
ástæða til að óttast breytingarnar.
Einmenningskjördæmin til 1959
3-4
flokkar á þingi
Kjördæmakerfið 1959-1999
4-6
flokkar á þingi
Kjördæmakerfið eftir 2000
5-8?
flokkar á þingi