Dagblaðið Vísir - DV - 19.02.2016, Blaðsíða 37

Helgarblað 19.–22. febrúar 2016 Menning 33
sama tíma.
„Fram að dögum Ríkisútvarps-
ins fór skoðanamótun á Íslandi um-
fram allt fram í kirkjunum. Fólk sótti
guðsþjónustur reglulega og þar hittu-
st menn. Þeir fáu sem fóru ekki fréttu
svo hvað hafði verið rætt þar. Megin-
fjölmiðillinn var guðsorð vegna þess
að það var notað til að halda fólki í
skefjum og móta vitund samfélags-
ins,“ segir Þorbjörn.
Á fyrstu áratugum 20. aldarinnar
var útvarpið fundið upp og var fyrsta
útvarpsstöðin á Íslandi stofnuð 1926.
Það einkaframtak gekk ekki upp og
Ríkisútvarpið var stofnað fjórum
árum síðar.
„Á fjórða áratugnum var útvarpið
hægt og sígandi að ná til allrar þjóðar-
innar. Strax í upphafi var keyptur al-
veg feikilega öflugur langlínusend-
ir og settur upp á Vatnsenda. Það
leiddi til þess að útvarpið náði um allt
land. Nokkurn veginn hvar sem var á
landinu gat fólk því keypt sér útvarps-
tæki og byrjað að hlusta.“
Útvarpið mótar vitund þjóðar-
innar
Áhrifin af þessu og smám saman
fór þjóðin öll að skipuleggja dag-
legt amstur sitt að einhverju leyti í
kringum útvarpsdagskrána. „Á þess-
um tíma verður Ríkisútvarpið að al-
veg feikilega mikilvægum þætti í dag-
legu lífi fólks. Þarna fáum við bæði
almennar fréttir og veðurfréttir, sem
voru óskaplega mikilvægar,“ seg-
ir hann. „Síðan var það menningar-
efnið. Menntamenn komu í útvarpið
og fluttu erindi sem öll þjóðin hlust-
aði á. Ríkisútvarpið átti því án efa
mjög mikinn þátt í því að móta vitund
þjóðarinnar og efla samkennd hennar
fram yfir miðja 20. öldina.“
Allir Íslendingar heyrðu sömu
raddirnar tala um sömu málefni og
má því leiða líkur að því að Ríkisút-
varpið hafi gert þjóðina um margt
einsleitari en áður og stækkað sam-
eiginlegan reynsluheim einstaklinga
á eyjunni.
Framan af öldinni fór frétta-
mennska fyrst og fremst fram í gegn-
um flokksbundin dagblöð og því
mikilvægt að fá sameiginlegan um-
ræðuvettvang. Fréttastofa Ríkisút-
varpsins leyfði sér þó ekki að snerta
á pólitískum hitamálum lengi framan
af og flokksblöðin voru því enn mikil-
væg.
„Morgunblaðið var ríkjandi í ís-
lenskum fjölmiðlaheimi og mótaði
pólitíska umræðu löngu eftir að Rík-
isútvarpið kom til sögunnar. Skoð-
anamótun fór því fram á forsendum
Morgunblaðsins og allar pólitískar rök-
ræður fóru fram í blöðunum. Stjórn-
málamenn sáu til þess að Ríkisútvarpið
gat ekkert beitt sér í pólitískri umræðu.
Þeir máttu flytja fréttir á meðan það
truflaði engan, en að fara að tala um
pólitísk álitamál, eða hafa frumkvæði
að því að leiða saman menn í ágrein-
ingi, það gekk ekki.“
Sjónvarpið kemur fram
Eftir seinni heimsstyrjöld fór sjón-
varpseign og notkun að verða nokk-
uð útbreidd á Vesturlöndum. Árið
1955 fór fjölmiðill bandaríska her-
liðsins í Keflavík að senda út sjónvarps-
útsendingar sem náðist í nágrenni við
svæðið. 1966 var síðan stofnuð fyrsta
íslenska sjónvarpsstöðin, Ríkissjón-
varpið.
Þorbjörn segir áhrifin af sjónvarp-
inu hafa verið margvísleg. Til dæmis
hafi allt efni í útvarpinu verið á íslensku
en þar sem framleiðslan á sjónvarps-
efni var dýrari var mikið erlent efni á
boðstólum. Þar með skall flóðbylgja
erlendra menningaráhrifa á þjóðinni í
einu vetfangi.
Hann segir óvænta hliðarafleiðingu
af þessu hafa verið aukin ensku-
kunnátta og aukið læsi. Vegna pen-
ingaleysis gat útvarpið ekki raddað
efni, en í staðinn var það textað. „Þetta
var neyðarlausn en sem leiddi til þess
að sjónvarpið ýtti undir læsi. Börn voru
að lesa tugi blaðsíðna á kvöldi þótt þau
læsu ekki bók. Jafnframt efldi þetta
enskukunnáttu,“ segir Þorbjörn.
„Það er svolítið merkileg kenning
sem að fjölmiðlafræðingurinn Mars-
hall McLuhan setti fram fyrir um 50
árum. Hann hélt því fram að útvarp-
ið staðlaði og sameinaði – það sæi til
dæmis til þess að fólk hætti að tala í
mállýskum – aftur á móti sagði hann
að sjónvarpið dreifði – það dreifði hug-
anum og í skjóli sjónvarpsins þrifust
mállýskur. Honum tókst reyndar aldrei
að sanna þetta, enda fannst honum
skemmtilegra að slá fram kenning-
um en að eltast við að staðfesta þær.
En ég held að útvarpið hafi lagt sitt
af mörkum til að viðhalda sæmileg-
um orðaforða í tungunni og auðgi ís-
lenskrar tungu sæki mjög mikið til
ljósvakamiðlanna. Vegna þess hvað
sjónvarpið er fjölbreytilegt, og hversu
hátt hlutfall á Íslandi er af erlendu efni,
þá held ég að sjónvarpið hafi ekki haft
sömu áhrif.“
Til að byrja með sýndi RÚV þrjá
daga í viku, en stuttu síðar var það
orðið sex daga vikunnar. Sá siður að
halda fimmtudögum (og júlí) sjón-
varpslausum hélst svo allt til 1987.
Þessar staðreyndir höfðu mikil áhrif
á það hvernig hversdagslegt líf fólks
var skipulagt: „Einu dagarnir sem var
nokkur lifandi leið að draga fólk á fund
var á fimmtudögum. Allt félagslíf safn-
aðist á fimmtudaga. Svo drógu menn
aðeins andann í júlí,“ segir Þorbjörn.
Sjónvarpið sem sameinandi afl
„Sjónvarpið verður til að sameina
fólk því það er bara ein rás og þetta
er náttúrlega nýnæmi og óskaplega
spennandi,“ segir Þorbjörn.
„Alveg fram á síðustu ár var sjón-
varpið að vissu leyti sameinandi afl og
ég held að það sé alveg óhætt að segja
að það sé það enn í dag. Áhorf á alla
skapaða hluti er vissulega að minnka,
því það er svo mikið í boði. Það breytir
því þó ekki að vissir þættir í sjónvarpi
– kannski umfram allt fréttirnar – ná
til nógu stórs hluta þjóðarinnar til að
þeir síist inn í samvitundina. Jafnvel
þótt ég hafi ekki horft á fréttirnar sjálf-
ur í gærkvöldi þá hefur þú kannski
gert það og þar með skapast umræðu-
grundvöllur. Ég fæ fréttirnar í gegnum
þig. Þótt það dragi úr áhorfi og verður
töluverð sundrun þá eru þessar stóru
stöðvar áfram sameinandi afl. En þær
eru samt ljósár frá því sem var þegar
það var bara ein stöð og miklu minna
um aðra hluti sem dreifðu huganum.“
Árið 1986 lauk einokun á mark-
aði sjónvarps og útvarps með stofnun
Stöðvar 2. Þar með lauk þeim 20 ára
kafla í sögu þjóðarinnar þar sem allir
horfðu á sömu dagskrána og mótuð-
ust af sömu sjónvarpsþáttunum frá
degi til dags.
„Með tilkomu stöðvar 2 missir
þjóðin þetta sameiningarafl sitt. Jafn-
framt eykst enn og margfaldast er-
lenda efnið því Stöð 2 hafði náttúrlega
enn síður en Ríkissjónvarpið efni á því
að framleiða íslenskt efni. Jafnvel þó
að þeir séu á seinni árum með mjög
virðingarverðar tilraunir til þess og
vissulega heilmikið að gerast.“
Tölvan að breytast í dagblað
Möguleikinn til að njóta fjölmiðla
utan hinnar línulegu útvarps- og
sjónvarpsdagskrár hefur verið til frá
því að segulbandið og VHS-spólan
komu fram. En það var fyrst með
internetinu sem það varð að raun-
hæfum valkosti. Niðurhal og streymi
komu fram og var síðan svarað af
sjónvarpsstöðvum með æskimynda-
kerfum (e. VOD) og tækni til hliðraðs
áhorfs.
Þorbjörn segist telja óhjákvæmi-
legt að fjölmiðla- og sjónvarpsneysla
muni breytast í grundvallaratriðum
með þessari tækni. Þótt það verði ef-
laust áfram einhver línuleg dagskrá
verði fjölmiðlafyrirtækið frekar að
aðila sem útvegar efni og notandinn
getur svo raðað því upp og notið þess
þegar honum dettur í hug hverju
sinni. Þannig verður sjónvarpsstöð að
einhverju leyti eins og dagblað sem
hægt er að taka upp hvenær sem er,
leggja frá sér og taka upp aftur seinna.
Rýrnandi samkennd
En ef útvarpið og sjónvarpið hafa spil-
að svo stórt hlutverk í mótun sameigin-
legs reynsluheims þjóðarinnar, hvaða
áhrif mun endalok slíkrar neyslustýr-
ingar hafa á samfélagið? Munu sam-
eiginleg gildi hverfa og samkennd
minnka?
„Ég held að samkenndin muni ekki
rýrna mikið meira en orðið er – en hún
hefur vissulega rýrnað. Þú getur ekki
lengur treyst því að allir hafi séð sama
sjónvarpsefnið, en það hversu auðvelt
er orðið að afla upplýsinganna bætir
upp fyrir það. Ef maður hefur misst af
einhverju og það berst í tal á kaffistof-
unni getur maður leitað að því í snjall-
símanum. Samkenndin skilar sér með
öðrum hætti. Kenningin er því að að-
gengileikinn bæti fyrir þessa hliðrun,
að við horfum á sömu fréttir en ekki á
sama tíma eða stað,“ segir Þorbjörn.
„Maður lendir auðvitað í því að
það sé einhver hávaðadeila eða stór-
kostlegir hlutir að gerast í hóp á Face-
book eða vefsíðu sem maður veit ekki
af, nennir ekki eða hefur ekki tíma til
að fylgjast með. Þetta verður fjölbreyti-
legra, en mér sýnist að þessi rosalega
öfluga tækni setji undir þennan leka
sem að ég hélt að ég sæi fyrir og óttað-
ist, að samvitundin glataðist.“
Fjölmiðlahátíðir og
menningarviðburðir
Þorbjörn segir þó líklegt að ýmsir
stórviðburðir, athafnir og kappleikir í
beinni útsendingu muni áfram sam-
eina samfélagið í sameiginlegri upplif-
un, bæði hér og erlendis. Þetta er það
sem félagsfræðingarnir Daniel Dayan
og Elihu Katz hafa kallað „fjölmiðlahá-
tíðir“ og sagt virka eins og helgiathafnir
nútímasamfélaga.
Þá segir Þorbjörn einnig líklegt að
einstaka menningarviðburðir muni
áfram geta sameinað ólíka hópa sam-
félagsins. Hann nefnir til að mynda
sjónvarpsþáttaröðina Ófærð sem stór
hluti íslensku þjóðarinnar fylgist með.
Samkvæmt mælingum sá helmingur
íbúa landsins fyrsta þáttinn, eða um 90
prósent af þeim sem horfðu á sjónvarp
á þeim tíma.
Sigurjón Kjartansson, sjónvarps-
maður og handritshöfundur Ófærð-
ar, tekur í svipaðan streng. „Línuleg
dagskrá blífur svo fremi sé boðið upp
á atburði í sjónvarpi, bæði íþrótta-
kappleiki í beinni útsendingu,
Eurovision-úrslit þar sem fólk getur
kosið og annað slíkt,“ segir hann.
„En það sem öll þessi digital-væð-
ing hefur gert að verkum er að frum-
sýningin verður miklu verðmætari
og dýrmætari. Við sjáum það mjög
skýrt með Ófærð að allir vilja vera
með í frumsýningunni. Það er ekki
það sama að streyma þætti seinna
og að horfa á sama tíma og all-
ir aðrir,“ segir Sigurjón og bendir á
að í internettengdum samtímanum
séum við í raun ekki að horfa á þátt-
inn ein heldur með allri þjóðinni.
„Það er ánægjulegt hvernig sam-
félagsmiðlar styðja við línulegu dag-
skrána. Twitter er einhver besti vinur
línulegrar dagskrár sem hugsast get-
ur. Þú vilt vera með, fyrir framan sjón-
varpið að horfa á beina útsendingu,
frumsýningu á lokaþætti eða eitt-
hvað, og vera með í samkeppninni
um hver er fyndnastur eða skemmti-
legastur. Þetta er bara gamla, góða
fjölskyldan sem safnast saman. Mað-
ur er manns gaman og það mun ekk-
ert breytast,“ segir Sigurjón.
„Það er mjög gaman að sjá hvernig
fólk er að fylkja sér saman um reynsl-
una. Ég held reyndar að glæpaþættir
séu sérstaklega góðir varðandi þetta,
því það eru allir saman að reyna að
leysa úr gátu. Þannig að það er ekki
alveg það sama að horfa á lokaþátt af
gamanþætti.“
Fjölbreytnin eykst
Sigurjón bendir einnig á að línu-
lega dagskráin gæti haldi velli, ein-
faldlega vegna þess að efnið er orðið
svo mikið og fjölbreytt, og notendur
þurfa einhvern til að segja sér hvað
gæti verið gott að horfa á. „Við mun-
um áfram vilja hafa dagskrá, að láta
mata okkur við og við, láta koma okk-
ur á óvart.“
Þorbjörn segir eitt það athyglis-
verðasta við fjölmiðlun nútímans sé
að miðlar og boðskiptaleiðir hverfi
ekki þegar nýir eru þróaðir, heldur
fái þeir einfaldlega ný hlutverk. Bók-
lestur lagðist þannig ekki af með út-
varpinu og útvarpið fékk einfaldlega
nýtt hlutverk með sjónvarpinu. Jafn-
vel skeytasendingar hafi snúið aft-
ur sem SMS-skilaboð og faxið komið
aftur sem tölvupóstur. Rafbókin hef-
ur ekki eytt prentuðu bókinni og efn-
isveitur munu líklega ekki gera út af
við línulega dagskrá. n
Hver heldur þú að sé morðinginn? Mikil stemning hefur skapast í kringum glæpa-
þættina Ófærð og ómögulegt að mæta til vinnu á mánudegi nema geta rætt um þátt
gærkvöldsins.
„Þú getur ekki
lengur treyst því
að allir hafi séð sama
sjónvarpsefnið, en það
hversu auðvelt er orðið
að afla upplýsinganna
bætir upp fyrir það.
Miðlarnir breytast Þorbjörn Broddason,
prófessor í félagsfræði, segir óhjákvæmi-
legt að fjölmiðla- og sjónvarpsneysla muni
breytast á næstu árum.
Mynd ©KRiSTinn ingvaRSSon
Blæs á spár um endalok línulegrar
dagskrár Sigurjón Kjartansson segir að
fólk muni áfram vilja deila sjónvarpsupp-
lifuninni með því að horfa á sama tíma og
aðrir. Mynd SigTRygguR aRi
Skútuvogi 11 104 Reykjavík Sími 553 4000 www.prentvorur.is
VIÐ KYNNUM:
LÍMBORÐAR FYRIR
6 mm 1.290 kr.
12 mm 1.490 kr.
9 mm 1.390 kr.
18 mm 1.790 kr.
Öll verð eru með vsk.
Eigum á lager ýmsar Brother
merkivélar á ótrúlegu verði.
merkivélar
6,29
0Kr.