Morgunblaðið - 27.11.1963, Blaðsíða 21

Miðvikudagur 27. nóv. 1963
MORGU N BLAÐIÐ
21
segir Jóhannes Bjarnason, verkfræðingur, sem nýlega kynnti
sér erlendis iiýjungar á sviði áburðarframleiðslu og sements-
iðnaðar og aðrar skyldar stóriðjugreinar á vegum N A T O

JÓHANNES Bjarnason, verk-
fræðingur, er nýkominn heim eft-
ir að hafa kynnt sér erlendis nýj-
ungar í áburðarframleiðslu og
sementsverksmiðjuiðnaði og
ckyldan stóriðjurekstur. Voru at-
huganir hans m.a. styrktar af
Vísindasjóði Atlantshafsbanda-
lagsins. Jóhannes er, eins og
kunnugt er, verkfræðilegur ráðu-
nautur Áburðarverksmiðjunnar
cg Sementsverksmiðjunnar, en
hjá báðum þessum stóriðjuverum
eru nú í undirbúningi viðbætur
cg útfærsla rekstursins.
Áburðarverksmiðjan, sem er
orðin mikið of lítil til þess að
fullnægja þörfum íslenzks land-
búnaðar, er nú að undirbúa
etækkun verksmiðjunnar og
Sementsverksmiðjan er með í at-
hugun að hefja flutninga á ó-
pökkuðu sementi til Reykjavíkur
og ef til vill víðar, eins og áður
hefur komið fram í fréttum.
Jóhannes samdi á sínum tíma
á vegum ríkisstjórnarinnar áætl-
anir þær um Áburðarverksmiðj-
una, er fjárhagsaðstoð Marshall-
stofnunarinnar var byggð á, en
sú aðstoð gerði það kleift að
hefja byggingu verksmiðjunnar.
Einnig átti Jóhannes sæti í
verkfræðinganefnd þeirri, er und
irbjó tæknilegan grundvöll fyrir
Sementsverksmiðjuna á Akra-
nesi, og hefur verið vélaráðunaut
ur verksmiðjunnar síðan starf-
semi hennar hófst.
Blaðið hafði tal af Jóhannesi
og bað hann að segja eitthvað frá
athugunum sínum.
í hverju voru þessar athuganir
einkum fólgnar?
Á Sementsverksmiðju sviðinu
kynnti ég mér almennar nýjung-
ar á þeim vettvangi, en gerði mér
þó sérstaklega far um að kynna
mér nýjustu tækni í flutningi á
ópokkuðu sementi. Það ryður sér
nú mjög til rúms erlendis að
flytja sementið ópakkað frá verk
smiðjunum og beint til notenda.
Er þetta venjulega gert þannig,
að sement úr sementsgeymum
verksmiðjanna er ýmist flutt á
þar til gerðum tankbílum beint
til notenda, eða þá að þar sem
svo hagar til, er sementið flutt á
sementsstankskipum til viðkom-
andi hafna. Það síðan losað þar í
sementsgeyma. Úr þeim geymum
er það svo ýmist flutt á tankbíl-
um til notenda, eða hluti af því
er sekkjað, allt eftir því hvernig
aðstaða notenda er til að taka á
móti því.
Sementinu er ýmist dælt með
þrýstilofti út í skipin eða það er
flutt með færiböndum, og skipin
eru losuð ýmist með þrýstilofti,
færiböndum eða skrúfuflytjur-
um. Sementstankbílarnir losa síð-
an sementið ýmist í fasta sements
geyma, eins og tíðkast víðast við
steypustöðvar, eða þá færanlega
minni geyma, eins og margir
byggingarmenn setja upp, þar
sem verið er að reisa stórbygg-
ingar, eða við vegasteypufram-
kvæmdir.
Þessi aðferð hefur í för með
sér ýmsa augljósa kosti. Sparast
við það bæði pappírspokar, vinna
við sekkjun, útskipun og stöflun,
uppskipun og yfirleitt alla með-
höndlim sementsins.
Notandinn sparar sér menn við
að.opna og losa sementspokana,
auk þess sem alltaf er töluverð-
ur óþrifnaður af tómum pokum á
vinnustað.
Á móti þessu kemur svo að
cjálfsögðu töluverð fjárfesting í
6tofnkostnaði. En það er aðeins
reikningsdæmi að finna út, hve
mikið magn þarf að flytja á þenn
an hátt til þess að aðferð þessi
borgi sig í heild fyrir framleið-
endur og notendur.
Hugmyndin um að flytja og
selja umbúðalaust sement frá
sementsverksmiðju hér á landi er
enganvegin ný. f áætlun þeirri,
er við sömdum, er sæti áttum
í Sementsverksmiðjunefndinni
1949, er fyrst var gerð áætlun um
Sementssverksmiðjuna á Akra-
nesi, gerðum við þegar ráð fyrir
þeim möguleika að flutt yrði og
selt beint til neytenda ópakkað
sement, umbúðalaust. Hugmynd-
in um þessa framkvæmd er því
orðin meira en 14 ára gömul. Síð-
an hefur sú aðferð tekið fram-
förum og rutt sér mjög til rúms,
eins og fyrr var sagt, bæði vestan
hafs og austan, og því mjög eðli-
legt, að nú sé þessi hugmynd tek-
in hér til nánari athugunar.
Tæknilega séð tel ég þessa að-
ferð mjög fýsilega. Ef hún yrði
tekin upp hér á landi, tel ég ekki
ósennilegt að til greina komi,
með tímanum, að laust sement
verði ekki aðeins flutt ópakkað
til Reykjavíkur, heldur einnig til
annarra helztu neyzlusvæða úti á
landi.
Þess er skylt að geta hér, að
athuganir mínar varðandi nýj-
ungar á sviði sementsiðnaðarins
voru kostaðar af Vísindasjóði
Atlantshafsbandalagsins, sem
greiddi þar götu mína á ýmsan
hátt.
í sömu ferð gerði ég einnig
töluverðar athuganir varðandi
nýjungar á sviði áburðarverk-
smiðja. Þær athuganir voru kost-
aðar bæði af Vísindasjóði Atlants
hafsbandalagsins og Áburðar-
verksmiðjunni í Gufunesi.
Eins og komið hefur fram áður
eru nú í undirbúningi athuganir á
verulegri stækkun Áburðarverk-
smiðjunnar, enda hún orðin mik-
ið of lítil til þess að fullnægja
þörfum landsmanna. Enda fer nú
að nálgast það, að verksmiðjan
hafi starfað í áratug.
í áætlunum þeim, er ég samdi
fyrir Marshallstofnunina á árun-
um 1948—1949 var reiknað með,
að þessi stærð, sem byggð var,
ætti að nægja þörfum landsins í
8—10 ár, miðað við þær ræktun-
aráætlanir, sem þá lágu fyrir hér
heima, og þótti ráðamönnum hjá
Marshallstofnuninni sú áætlun
full stórhuga. Flestum er kunn-
ugt um hversu stórfelld ræktun-
araukningin hefur orðið síðast-
liðin 10 ár, og miklu víðtækari en
menn létu sér detta í hug fyrir
15 árum.
Auk þess nota bændur yfirleitt
meiri áburð nú á hið ræktaða
land en þá var gert, m.a. til þess
að þurfa ekki að heyja á útengi.
Það er því engin furða, þótt nú
sé svo komið, að nauðsynlegt sé
að stækka verksmiðjuna.
Á síðari árum hafa að sjálf-
sögðu orðið miklar framfarir og
nýjungar komið fram á þessum
sviðum. Mjög er þýðingarmikið
að hafa hliðsjón af öllum slíkum
nýjungum í sambandi við stækk-
unaráform Áburðarverksmiðj-
unnar.
Á þessu ári varð verksmiðjan
að flytja inn um þriðjung alls
köfnunarefnisáburðar, sem notað
ur var í landinu. Slíkt má kallast
ófremdarástand, og nauðsynlegt
að vinda að því bráðan bug að
stækka verksmiðjuna allveru-
lega.
Athuganir mínar á þessu máli
beindust að nýjungum almennt á
sviði áburðarverksmiðja, en þó
hafði ég augun sérstaklega opin
á þeim sviðum, sem einkum snert
ir íslenzkar aðstæður. Ég get ekki
hér farið út í einstök atriði, en
aðeins minnzt á það, sem ég tel
mestu máli skipta.
Það er áberandi, að áburðar-
iðnaðurinn hefur tekið mjög í
sína þjónustu svokallaða sjálf-
virkni á flestum sviðum. Er hér
um að ræða sjálfvirk tæki, sem
geta sparað vinnuafl, og hefur
það að sjálfsögðu ekki litla þýð-
ingu fyrir okkur til þess að spara
framleiðslukostnaðinn. ,
Sjálfvirkni ryður sér nú mjög
til rúms í flestum iðngreinum, þó
alveg sérstaklega á sviði stóriðj-
unnar, svo að í ýmsum iðngrein-
um má tala um hreina byltingu
á því sviði. Iðulega stjórna að-
eins einn eða tveir menn heilum,
stórum verksmiðjudeildum, þann
ig að vélar vinna þar öll verk
undir þeirra eftirliti. Áburðariðn-
aður, eins og flestar efnaiðnaðar-
greinar hafa lengi notað allmik-
ið af sjálfvirkum tækjum í sinni
þjónustu, en einnig hér hefur sú
þróun aukizt verulega, og vert að
taka tillit til þess við væntan-
lega stækkun Áburðarverksmiðj-
unnar.
Annað, sem hefur alveg undir-
stöðuþýðingu varðandi stækkun-
aráform Áburðarverksmiðjunn-
Jóhannes Bjarnason
ar, er það, hvort byggja skuli í
framtíðinni áfram vinnsluna á
notkun raforku, eins og nú er
gjört, eða hvort fara eigi út í það
að byggja hana að mestu á inn-
fluttri olíu, eins og raddir hafa
heyrzt um, upp á síðkastið. Þessa
hlið málsins gerði ég mér alveg
sérstakt far um að kynna mér.
Norðmenn, sem eru, eins og
kunnugt er, brautryðjendur á
sviði köfnunarefnisáburðariðnað-
arins, byggðu upp sinn geysistóra
áburðariðnað á raforku, sem
framleidd er með þeirra mikla
fossa-afli. Og það var einmitt
það, sem fyrst beindi augum ým-
issa hugsjónamanna okkar á
fyrsta og öðrum áratug þessarar
aldar að þeim möguleikum okk-
ar íslendinga til þess að koma
hér upp köfnunarefnisáburðariðn
aði.
Allar athuganir og áætlanir,
sem hér voru gerðar, byggðust á
því að nota raforku til þessara
hluta. Það er líka ákaflega eðli-
legt, því að fossa-afl okkar hefur
löngum verið talið meðal helztu
náttúruauðæfa okkar, og ekki
um ýkjamargar orkufrekar iðn-
greinar að ræða, sem liggja eðli-
legar við fyrir okkur til að byrja
á, ef koma á upp stóriðju, byggða
á raforku, og breyta þannig fossa
orku okkar í útflutningsverð-
mæti. Til þess þurfti ekki að
flytja inn nein erlend hráefni til
framleiðslunnar.
Seinna komu svo fleiri orku-
frekar iðngreinar til mála, og hef
ur þar aluminiumframleiðslu bor
ið hæst. Þar er um iðnað að ræða,
sem byggja myndi á íslenzkri
orku og innfluttum hráefnum.
Hér á landi er vissulega pláss
fyrir báðar þessar stóriðjugrein-
ar, og að sjálfsögðu eigúm við
næga óbundna fossaorku til
þeirra hluta. Þessar iðjugreinar
þarf að athuga báðar samtímis.
Á seinni árum hefur það nokk-
uð rutt sér til rúms erlendis að
nota olíu til áburðarframleiðsl-
unnar, einkum meðal þjóða, sem
ekki hafa yfir ódýrri vatnsorku
að ráða, en eiga greiðari aðgang
að olíu. Einnig er köfnunarefnis-
áburðurinn unnin úr kolum og
jarðgasi, þar sem það er fyrir
hendi.
Á síðari árum hefur iðnþróun,
t.d. í Noregi orðið svo ör, að mörg
raforkufrek stóriðjuver hafa risið
þar upp og keppt við áburðar-
iðnaðinn um raforku og hafa í
sumum tilfellum getað boðið fyr-
ir hana hærra verð en áburðar-
iðnaðurinn. Hafa því Norðmenn í
seinni tíð jafnframt hafið áburð-
arframleiðslu,' sem byggð er á
olíunotkun, en það er þó fyrst og
fremst á þeim stöðum, þar sem
samkeppnin um raforkuna er
mikil.
Nú, eftir seinni heimsstyrjöld-
ina, hafa Norðmenn byggt heilan
áburðarverksmiðjubæ í Norður-
Noregi, norður við heimskauts-
baug, og byggist sú framleiðsla
eingöngu á raforkunni, sem þar
er framleidd með vatnsafli. Þetta
sýnir það m.a., að jafnvel hjá
Norðmönnum á áburðarfram-
leiðsla, byggð á raforku, ennþá
fullan rétt á sér.
Þá má einnig geta þess, að at-
huganir á því, hvort til greina
komi að flytja inn hálfunninn
köfnunarefnisáburð í formi fljót-
andi ammóníaks til þess að bæta
upp þann rafmagnsskort, sem
Áburðarverksmiðjan á nú við að
stríða, sýna það að hægt er að
kaupa ódýrara ammóníak fram-
leitt með raforku í Noregi, held-
ur en ammóníak, sem framleitt
er á meginlandi Vestur-Evrópu
úr olíu, kolum eða gasi.
Gefur þetta einnig bendingar
um, að það sé engan veginn víst,
eða jafnvel líklegt að við íslend-
ingar eigum að hætta við raf-
magnsleiðina og snúa okkur að
olíunni. En allt þarf þetta að
sjálfsögðu að athugast gaumgæfi-
lega.
Við eigum geysimikla ónotaða
vatnsorku, sem er meðal helztu
náttúruaufæfa okkar, og er mjög
þýðingarmikið, að við reynum
að notfæra okkur hana til þess
að byggja upp okkar stóriðju-
rekstur, frekar en að vera háðir
innflutningi á erlendri olíu, sem
myndi kosta okkur að sjálfsögðu
mikinn og dýrmætan erlendan
gjaldeyri.
Og í því sambandi mætti
spyrja:
Hvað verður um okkar marg-
umtöluðu sérstöðu til stóriðju-
reksturs, ef raforka okkar frá
stórvirkjunum getur ekki keppt
við innflutta olíu á svipaðan hátt
og gert er t.d. í Norður-Noregi?
Útlit er fyrir það, að næstu
vatnsvirkjanir okkar verði það
stórar, að nauðsynlegt sé að
tryggja hér einhvern raforku-
frekan stóriðnað til þess að
standa undir virkjunarkostnaðin-
um, ásamt smærri notendum.
Hefur oft verið minnzt á
aluminiumiðjuver í því sam-
bandi og hefur að undanförnu
verið rætt um það á opinberum
vettvangi, að stór, erlendur auð-
hringur hafi áhuga á að fá að-
stöðu hér fyrir framleiðslu sína.
Vonandi er, að um það semjist,
þannig að báðir aðilar njóti góðs
af. Vissulega er þörf á að auka
fjölbreytni atvinnulífs okkar ís-
lendinga. En er ekki ástæða til
þess að athuga samtímis mögu-
leika stórrar áburðarverksmiðju
til þess að standa undir hluta af
stórvirkjunarkostnaði? Væri þá
ef til vill hægt að virkja í einu
það stórt að nægja myndi alu-
miniumveri og stækkun Áburðar
verksmiðjunnar, jafnframt því
sem fengist raforka til almenn-
ingsþarfa fyrir næstu framtíð.
En ef hinsvegar færi þannig, að
ekki yrði úr framkvæmdum á
aluminiumsviðinu að sinni,
mætti snúa sér að enn stærri köfn
unarefnisverksmiðju með útflutn
ing fyrir augum.
Köfnunarefnissamböndin eru
nú jafnframt mjög notuð til plast
iðnaðar erlendis og er mikill
markaður fyrir slík hráefni er-
lendis. Markaðurinn fyrir köfn-
unarefnisáburð er sívaxandi með
fólksfjölguninni í heiminum, sem
stöðugt krefst meiri matvæla-
framleiðslu. En aukin matvæla-
framleiðsla fæst nú orðið aðal-
lega með betri ræktun og meiri
áburði.
Ég hef áður sýnt fram á bæði í
útvarpi og tímaritum, hversu
geysilega arðbært gæti orðið fyr-
ir okkur íslendinga að hefja stór-
iðju á sviði köfnunarefnisáburð-
ar og plastefnaframleiðslu, og
ætla enn að víkja að því hér fá-
einum orðum að lokum.
Áburðariðnaður Norðmanna er
geysistór þáttur í útflutnings-
verzlun þeirra. Hjá þeim er inn-
anlandsnotkunin ekki nema lítið
brot af framleiðslu þeirra og út-
flutningurinn svo arðvænlegur,
að norska stjórnin lætur verlc-
smiðjurnar selja norskum bænd-
um áburðinn, sem þeir nota, fyrir
neðan framleiðsluverð, og segir
verksmiðjunum að vinna það
upp á útflutningnum.
Áburðarframleiðsla gæti auð-
veldlega átt tiltölulega miklu
stærri þátt í atvinnulífi og út-
flutningi okkar íslendinga. Til
þess að athuga þetta nánar skul-
um við taka dæmi. Við skulum
leggja Áburðarverksmiðjuna í
Gufunesi til grundvallar þessum
athugunum, því þar höfum við
öruggar upplýsingar varðandi
rekstur og kostnað. Síðan skal
athugað, hvað 20 sinnum stærri
verksmiðja myndi þýða fyrir
okkur gjaldeyrislega séð.
Við höfum nú þegar í landinu
sjálfu nægilega tæknifróða og
reynda menn á þessu sviði til
þess að annast sjálfir að mestu
leyti uppbyggingu slíkrar verk-
smiðju og að öllu leyti rekstur
hennar. Við höfum fengið nægi-
lega þjálfun fyrir íslenzka starfs-
menn í áburðarverksmiðju okk-
ar til þess að geta án hjálpar
nokkurra útlendra manna þjálfað
nægilegan hóp innlendra manna
til þess að reka tíu, tuttugu eða
jafnvel hundrað sinnum stærri
verksmiðju. Tuttugu sinnum
stærri verksmiðja en Gufunes-
verksmiðjan gæti framleitt 150,-
000 tonn af köfnunarefni á ári og
eru slíkar verksmiðjur npkkuð
algengar erlendis, svo hér er
ekki um neinar fjarstæðukennd-
ar áætlanir að ræða. Slík verk-
smiðja myndi framleiða fyrir allt
að 600 milljón krónur á ári, mið-
að við það verð, sem Gufunes-
verksmiðjan hefur fengið fyrir
framleiðslu sína, sem seld hefur
verið á erlendum markaði, og
allmiklu meira, ef framleitt væri
plasthráefni. Lauslegir útreikn-
ingar sýna, að hreinn hagnaður
af þessari framleiðslu myndi
nema geysiháúm upphæðum, þeg
ar miðað er við hlutfallslegan
reksturskostnað, sem reynsla okk
ar í Gufunesi sýnir.
Það er eitt, sem ég vil sérstak-
lega benda á, og það er, að til
?ess að mynda þessi gífurlegu
verðmæti, og þennan stórkost-
Framh. á bls. 22