Morgunblaðið - 27.11.1963, Blaðsíða 23

! Miðvikudagur 27. nóv. 1963
MORGUNBLABIÐ
23
Jón Þorláksson
þá einnig skáldastyrk, af því að
hún var „sá fyrsti kvennmaður,
sem hefur sent bænaskrá til
þingsins um s-tyrk til bók-
mennta.”
Seinni hluti bókarinnar fjal'lar
om skáldskap Jóns Þorlákssonar,
og er honum gerð hin ýtarleg-
iustiu skil, einkuim sálmakv&ð-
skapnum, enda 'hefur síra Sigurð
ur rannsakað þann þátt gaum-
gæfilega. Hann rekur I aðaldrátt-
um samskipti skáldsins á Bægisá
og Magnúsar Stephensens út af
„Messu- saungs- og Sálmabók”
þeirri, sem út kom um aldamót-
in 1800 og almenningur kallaði í
daglegu tali -Leirgerði. Eins og
kunnugt er, tók Magnús Stephen
sen aðeins fáa sálma Jóns upp í
bókina og bætti svo gráu ofan á
svart með því að breyta þeim
án leyfis höfundar. Gat Jón þá
ekki stilt sig um ag kveða níð
um útgáfuna og sannaðist þar,
að fár veit, hvað framtíðin metur.
.r.ou cí

unnar, að . . . sumar óþvegnustu
skammavísur síra Jóns í atlögu
hans ag sálmabókinni og for-
varsmönnum hennar skuli ætla
að reynast lífseigari en lofgerðin
frá hörpu hans, söngurinn, sem
átti að stíga hæst og lifa lengst”
(bls. 196).
Síðasti kafli bókarinnar heitir
Arfurinn, og er þar greint frá
niðjum Jóns Þorlákssonar og
verðmætum þeim, sem hann lét
eftir sig. Aftast í bókinni eru svo
skýringar og tvær nafnaskrár,
önnur yfir mannanöfn, en hin
yfir staðanöfn, og að lokum
myndaskrá.
I fonmála þeim, sem síra Sig-
urður Stefánsson ritar fyrir bók
sinni, getur hann þess, að hann
hafi unnið verk sitt á löngum
tíma. Þótt hann hefði ekki getið
þess, væri vandalaust að ráða
það af lestri bókarinnar. Hann
hefur dregið saman geysimikinn
fróðleik og skipað honum niður
af sta'kri nákvæmni. Slífct er ekki
álhilaupaverk og vinnst ekki á
skömmum tíma.
Það má segja, ag rannsókn ís-
tllenzkra bókmennta sé enn á
frumstigi. Einikum er margt óunn
ið á þeim sviðum, sem lýtur að
tímabilinu 1400—1800. Ótöluleg-
ur fjöldi skáldverka hefur aldrei
prenti, og mörg góðskáld bíða
'komið fyrir almenningssjónir á
andi skil. Þar eru óteljandi skörð,
Dulheimar
ingar Einars Guðmundssonar,
ritaðar „eftir sögu kunnugra
Hreppamanna.”
Kvæði af því tagi, sem Magnús
Andrésson lét eftir sig, hafa ver-
ið ort og víða, og hafa þau að
geyma merkilegar heimildir, þótt
skáldskapargildi þeirra sé oWkj
ávall't mikið.
Þá er að finna í bókinni þátt
um fálkatamning og fá'lkaveiðar,
og er þar greint næsta fróðlega
frá þeim konunglegu íþróttum.
Sagnabók Einars laetur ekki
mikið yfir sér innan um alla
bókamergðina, en það er fengur
að henni. — Erlendur Jónsson
þess, að þeim séu gerð viðlhlít-
sem þarf að fylla. En þeim skörð-
um fækfcar þó smiátt og smátt,
sem betur fer.
Síra Sigurður Stefánsson hef-
ur nú gert Jóni Þorláksj'ni svo
góð skil að verða mun til ómet-
anlegs hagræðis öllum þeim, sem
fást við sögu íslenzkra bók-
mennta. Og bók hans hefur einn-
ig þann stóra kost með sér, að
hún er aðgengileg og alþýðleg til
lestrar. Hann hefur unnið verk
sitt af slíkri alúð, að vel sómir
því efni, sem hann hefur valið
sér.
A'lmenna bókafélagið hefur
leitazt við að gera bókina sem
bezt úr garði, svo sem henni
hæfir. Prýða hana allmargar
myndir og rithandasýnishorn,
hvort tveggja prentað á sér-
stakan pappír. Tómas Tómasson
hefur gert einkar smekklega, en
látlausa káputeikningu. Er það
harpa svipuð þeirri, sem greypt
er á legstein skáldsins, þann er
stendur í kirkjugarðinum á Bæg-
isá.
Nokkrar prentvi'llur fyrirfinn-
ast í bókinni. Á bls. 7 er t.d. talað
um Háskóla, þar sem átt mun
vera við Hólaskóla. Og í nafna-
skrá eru þeir feðgarnir, Gísli
Brynjúlfsson skáld og faðir hans,
dr. Gísli Brynjólfsson, gerðir að
einni og sömu persónunni.
Erlendur Jónsson.
•> rnm
Þórður Guðjohnsson
„Endurmtnningar
fjailgöngumanns"
endurminningar Þórðar Bæknis
Guðjohnsens komnar út
Sigurður Stefánsson.
Jón Þorláksson, þjóðskáld Islend
inga
Almenna bókafélagið. Bók n:án
aðarins — Október 1963.
Jón Þorláksson, þjóðskáld ís-
lendinga, nefnir síra Sigurður
Stefánsson víkslubiskup bók sína,
þá er Almenna bókafélagið hefur
nú gefið út. Sumum kann að virð
ast, að 'höfundur hafi gerzt stór-
tækur á virðingariheiti skáldinu
til handa, þar sem þjóðskálds-
titi'll er nú ekki lengur sérheiti
eins skálds fremur en annars,
Iheldur veittur öllum þeim, sem
fram úr skara. En skýringuna er
að finna í bókinni: „Síra Jón á
Bægisá var fyrstur íslenzkar
ananna sæmdur þjóðskáldsheiti.
Það var Magnús Stephensen, sem
gaf sínurn brotlega vini þetta
virðulega nafn, og fetist það við
ihann síðan.”
Bók sira Sigurðar er ein þeirra,
sem verulega athygli vekur á
Ibókamarkaði þessa árs, og liggja
til þess ýmsar ástæður. Það er
fcunnugt, að hann er sjálfur lær-
dómsmaður, og ævi og skáldverk
Jóns Þonlákssonar eru okkur enn
iharla hugstæð. Það er langt frá,
að hann sé gleymdur þjóð sinni,
Þó að meginverk hans hafi nú
um sinn verið torfengin.
>,— Einn iherrans þjónn og eitt
Iheimsins barn,” fcvað Einar Ben-
ediktsson um klerkinn á Mos-
felli. Ekfci er nú auðvelt að dæma
um, hvort slík uimmæli hefðu
getað átt við Jón Þorláksson.
Hins vegar er ekki langt frá, að
svo hafi verið í vitund þjóðar-
innar.
Það er efckert launungarmá'l,
að ýmsir prestar áfyrri tíð voru
furðu iðnir að k»mg ruglingi á
ættartölur, svo að það er í raun
og veru ævarandi verkefni fyrir
ættfræðinga að telja afkomendur
þeirra. Nú mun séra Jón á Bæg-
isá hafa átt fjögur börn utan
fcjónabands, tvö rétt feðruð og
tvö rangt. samkvæmt niðurstöð-
um síra Sigurðar Stefánssonar,
srvo að hann hefur ekki látið sinn
hlut eftir liggja.
Hefur það ekki einmitt verið
fiil að afsaka slika drottins þjóna,
að Helgi Hálfdánarsson laumaði
inn í sitt alkunna Helgakver þess
um varnagla: „Breyskleikasyndir
koma þráfalf fyrir hjá guðhrædd
um mönnum.”
Bók síra Sigurðar skiptast í
ótján kafla auk formála. Fyrsti
fcaflinn heitir Öld Og umhverfi,
og bregður höfundur þar ljósi
yfir aldarfarið á dögum Jóns
IÞorlákssonar. „Hann var barn 18.
aldarinnar”, segir þar um skáld-
ið, og er það vissulega rétt. Um
öldina segir í sama kafla: „Skær-
asta skin og dimmiustu skuggar
kiptust ört á í þjóðlífinu um þess
ar mundir, svo að 18. öldin er,
þrátt fyrir a'llt, ekkert samfellt
svartnætti í sögu íslendinga.”
Sama skoðun kemur fyrir síðar í
bókinni, þar sem því er haldið
fram, að Jón Þorláksson hafi
lifað „einhverja mestu breytinga
og byltingatima liðirinar íslenzkr
ar sögu.”
Það er hverju orði sannara, að
átjánda öldin bar með sér dimm-
ustu skugga í sögu íslendinga.
En hvert er það „skærasta skin”,
sem höfundux getur um? Og
(hverjar voru þessar mifclu breyt-
ingar og byltingar í íslenzku þjóð
lífi á tímum Jóns Þorlákssonar?
Það má auðvitag skoða söguna
frá mörgum sjónarmiðum. En
það er vandi að geta sér til um,
Ihverjum augum síra Sigurður
Stefánsson lítur á þetta tímabil
hennar. Er hægt að benda á stór-
feldara breytingar á stjórn lands
| ins? Urðu hér breytingar á búnað
arháttum? Varð bylting í öðrum
atvinnugreinum, svo sem sjávar-
útvegi, verzlun Og iðnaði? Urðu
sýnilegar framfarir í húsagerð,
híbýlaháttum eða heillbrigðis-
málum? Gerðust einhver undur
og stórmerki á sviði fræðslu-
mála? Breytti þjóðin um lifnað-
arhætti?
Flestir mundu áreiðanlega
svara þessum spurningum neit-
andi, og er þá vandséð, í hverju
þessar breytingar og byltingar
gá'tu verið fólgnar. Þjóðin eign-
aðist að vísu fáeina afreksmenn
eins og á öilum öldum. En var
'það ekki einmitt gkýrasta dæmið
um hina lamandi stöðnum, hver-
su litlu þeir fengu áorkag þrátt
fyrir ærna viðleitni.
Höfundur telur „furðulega
hljótt um aldarfarið og samtíðar-
viðburði í Ijóðum” Jón Þorláks-
sonar. Satt er ag vísu, að þeir
hlutir urðu honum ekki að yrkis-
efni. Hins vegar er það engin
furða, því að um þau mál var
svo lítið hægt að segja, hvað þá
yrkja. Einn embættismaður stakk
upp á því, að íslendingar legðu
niður 'islenzku og tækju upp
dönsku í staðinn. Og nokkrum
árum eftir dauða Jóns Þorláks-
sonar skrifaði annar ritgerð um
fólksfjölda á landinu (sem hafði
staðið í stað í margar aldir) og
taldi, að það gæti ekki framfleytt
fleirum en þeim fáu hræðum,
sem þá byggðu landið. Var furða,
að slíkt aldarfar örvaði skáldin
litt til að yrkja um samtíðarvið-
burði?
Höfundur rekur ævisögu Jóns
Þorlákssonar í fyrri helmingi bók
arinnar, og er sú saga glögg og
skilmerki'leg. Er það getið um
fjölmarga einstaklinga og ættir
rabtar. Er þar áreiðanlega stuðzt
við fjölda gagna, og hefur verið
unnig úr þeim gögnum á hinn
skipulegasta hátt. Fyrst er sagt
frá uppvexti Jóns Þorlákssonar
og skólagöngu í Skálholtsskóla.
Þar hlaut hann þann vitnisburð
á prófskírteini, að hann væri
„ekfci ólaglegt skáld”, og er
skemmtilegt til að vita, að það
skyldi þá vera ta'lið skólapilti til
gildis. Þá er greint frá prests-
skap hans í Saurbæ í Dalasýsilu.
Þar gat hann barn við Jórunni,
dóttur Brynjólfs í Fagradal.
Honum var meinað að eiga stúlk-
una, svo að hann hrökklaðist frá
prestsskap, 'hvarf úr héraðinu og
hafði á sér reiði föður hennar,
að ekki sé meira sagt. En yfir-
völd'in litu mildum augum á þet-ta
fyrsta brot hans, hann fékk upp-
reist æru og veitingu fyrir Stað
í Grunnavik, þangað sem hann
fluttist. En þá gerðist nokkuð
óvænt. Jórunn elur annað barn,
seem hann gengst við. Hvar gat
fudum þeirra borig saman? Um
pað getur höfundur ekki.
í kaflanum Að leiðarlokum
stendur meðal annars: „Árið 1819
bárusit honum (Jóni Þorlákssyni)
tvenn skáldalaun, í einu svo að
segja, og hafði slík sæmd aldrei
áður hilotnazt íslenzkum manni.
Gerðist hliðstætt dæmi ekki á
ny fyrr en um það bil 80 árum
siðar, er Alþingi íslendinga veit'ti
sinn fyrsta ská'ldastyrk á fjár-
lögum. Sat þá enn þjóðskáld í
Eyjafirði, svo dýrt metið.”
Hér er ekki miklu haliað. Þó
má geta þess, að þag mUn hafa
verið árið 1891, sem Aliþingi
samþykkiti í fyrsta skipti til-
lögur um skáldastyrki. Og þá
voiu fleiri dýrt metnir en síra
Matthías, sem síra Sigurður mun
eiga vig í framangreindri til-
vitnun. Thoi'fhildur Hólm hlaut
Einar Guffmundsson.
DULHEIMAR, þjóffsögur og
þættir.
Setberg 1963.
Jón Árnason og Magnús Gríms"
son hófu að safna þjóðsögum
laust fyrir miðja nítjándu öld.
Síðan hafa margir lagt hönd að
söfnun íslenzkra þjóðsagna, og
hefur það verk aldrei niður fal'l-
ið.
Aðstaða til þjóðsagnasöfnunar
er nú orðin harla ólík því, sem
gerðist á dögum Jóns Árnasonar
Langar kvöldvökur með sagna-
skemmtun eru fyrir löngu úr
sögunni. Trú á huldar vættir,
jálfa, drauga og útilegumenn,
sem var taisvert almenn á þeirri
tíð, á nú tiltölulega lítið ítak í
hugum fólks.
Samt er það nú svo, að ýmiss
konar hjátrú er enn algeng með-
al þjóðarinnar, þótt hún komi
fram með öðrum 'hætti en á fyrri
ö'ld.
„Sannar draugasögur” verða
enn til og geta enn vakið þægi-
legan taugahroll í mörgu brjósti.
Og þó að unga fól'kið kunni nú
orðið Lítil sfcil á hinni gömlu þjóð
trú, ag minnsta kosti sumum
greinum hennar, er hún ekki
öllum gleymd. Fólk, sem nú er
gamalt að árum, man eldri tíð,
þegar menn voru ekki óttalausir,
að þeir kynnu að mæta útilegu-
manni eða draugi á förnum vegi.
I hugarfylgsnum elztu kynslóð-
arinnar er enn mörg sagan, sem
aldrei hefur komizt á prent.
Svo eru auðvitag annars kon-
ar sögur, sem alltaf eru að skap-
ast og verða að þjóðsögum, svo
sem frásagnir af einkennilegum
mönnum og minnisstæðum at-
burðum.
Einar Guðmundsson hefur ver-
ið meðal mikilvirkustu þjóðskgna
safnara á síðari árum. Bók sú,
sem hann sendir nú frá sér, er sú
áttunda í röðinni, svo að safn
hans er orðig mi'kið að vöxtum.
Hann hefur skráð munnmæli,
viðað að sér gömlum handritum
°g safnað allmiklu af kvæðum
ogvísum.
I hinni nýj,u bók Einars kennir
margra grasa. Þar eru á'lfasögur
og feigðarspár, og þar er Ijóöa-
bréf, ort af Jóni Hreggviðssyni.
Þá er þar búendatal í Hruna-
mannahreppi eftir Magnús And-
résson alþingismann. Tilgreinir
Magnus artal kvæðisins í vísu,
svo sem þá var títt:
Þá 'hlífa lundur hljóðs úr stíu
hleypti báru dýri Lits,
átján hundruð tólf og tíu
töldust ár frá burði Krists.
Aftan við kvæðið eru svo skýr-
KOMIN er út bókin „Endur-
minningar fjallgöngumanns”,
nokkrar endurminningar Þórðar
Guðjohnsens, læknis í Rönne, en
hann var sonur Þórðar Guðjohn-
sens, verzlunarstjóra á Húsavík,
Péturssonar Guðjónssonar organ-
ista í Reykja'V'ik.
Jakob Guðjohansen skrifar eft
irmála að bókinni, og segir þar
m.a.: „Þórður læfcnir var ein-
lægur náttúruskoðari, og á fjöU-
um hafð,i hann rniklar mætur.
Matterhorn kal'laði 'hann alltaf
„hornið”. Klifraði hann Matter-
horn árig 1911, fyrstur Dana og
íslendinga. Ferðaðist hann mikið
í Noregi, Alpafjöllum og sérstak-
lega í Lapplandi í Norður-Sví-
þjóð, alltaf fótgangandi og bar
hann þá oft vistir og tjöld á bak-
inu, sérstaklega í Lapplandi, en
þar var hann oftast á slóðum,
þar sem greiðasala var engin og
langir áfangar á milli sæluhúsa.
Lappneskuna lærði hann til nofck
urrar hlítar, til þess að auðvelda
viðskiptin við Lappa, sem fæstir
töluðu sænsku.”
Síðar segir: „Rit þetta er stutt-
ur úrdráttur og glefsur úr ferð-
um hans. Gaf hann Hglea Jónas-
syni frá Brennu rit þetta, en þeir
höfðu hitzt aí tilviljun uppi í
Þjórsárdal og setið á tali um fjöll
og öræfi eina bjarta sumarnótt."
Bókin skiptist í þrjá megin-
kafla: í Noregi, Suður í löndum
og Lapplandsferðir . . Hún er
prýdd fjölda teikninga, sem höf-
undur gerði efninu til skýringar.
Útgefandi er ísafoldarprentsmið-
ja h.f.
Flugróð beðið
um skýruri
umsögn
EINS og kunnugt er, leitaði Sam-
göngumálaráðuneytið álits Flug-
ráðs á beiðni Loftleiða um að fá
að lækka fargjöld á vissum flug-
leiðum. Morgunblaðið hefur
frétt, að í svari Flugráðs til
ráðuneytisins sé engin afstaða
tekin til málsins. Þar sem Flug-
ráð er ráðgefandi aðili að þessu
máli, hefur flugmálaráðhenra
sent Flugráði málið aftur til um-
sagnar og óskað eftir skýrara
svari.