Dagblaðið Vísir - DV - 08.09.2017, Page 55

32 lífsstíll Helgarblað 8. september 2017
K
olvetni eru mikilvægur
hluti af fæðunni. Þau eru
nauðsynleg til að orku-
efnaskipti líkamans gangi
eðlilega fyrir sig. Kolvetni eru til
í ýmsu formi og er þeim oft skipt
í flokka eftir stærð, þ.e. einsykrur,
tvísykrur og fjölsykrur. Ekki er þó
til siðs í daglegu tali að kenna syk-
ur við stærð eða fjölda sykursam-
einda. Oftar tölum við um sykur
eftir því hvernig hann er notað-
ur og hvaðan hann kemur. Til
dæmis borðsykur, ávaxtasykur,
mjólkursykur og þrúgusykur. En
eru hinar ýmsu gerðir kolvetna
allar jafnhollar? Er til dæmis
hægt að bæta sér upp skort á ein-
sykrum úr ávöxtum og fjölsykrum
úr grænmeti með sykri úr sælgæti
ef maður bara gætir þess að taka
inn vítamín og steinefni með?
Er ekki sama hver sykurinn er?
Strásykur er sá sykur sem við
notum mest. Hann er unninn úr
hreinsuðum sykurreyr og er því
mjög hreinn. Þó getur þurft að
hreinsa sykurinn enn frekar til
sumra nota og er það gert, en slík-
ur sykur er ekki hafður til daglegra
nota. Annan sykur í daglegu fæði
fáum við úr ávöxtum og mjólk-
urvörum. Í ávöxtum er mismikið
af sykri. Sumir ávextir eru mjög
sætir og innihalda mikinn sykur
– frúktósa – en aðrir ávextir eru
minna sætir. Úr mjólkur vörum
fáum við tvísykruna laktósa
(mjólkursykur) og úr brauði og
grænmeti fáum við fjölsykrur
(sterkju), en svo nefnast sykrur
sem eru samsettar af mörgum
einsykrusameindum.
Upptaka kolvetna og
blóðsykurstjórnun
Skipta má kolvetnum í fæðu í tvo
stóra hópa eftir stærð; fjölsykrur
(sterkja og trefjar) og sykrur (ein-
sykrur og tvísykrur). Það skiptir
máli hve langar keðjur sykursam-
eindirnar mynda, því lengdin
hefur áhrif á það hversu greiðlega
þarmarnir taka sykurinn upp og
hve hratt hann berst til blóðsins
(blóðsykur). Stuttar keðjur (ein-
sykrur) eru yfirleitt auðveldari í
upptöku en langar (sterkja) og
upptakan gengur hraðar fyrir
sig. Fleiri þættir, svo sem vinnsla
hráefna, eðli hráefnis og með-
ferð, geta einnig haft áhrif á
hversu hratt líkaminn tekur upp
sterkjurík matvæli.
Kolvetni hafa mismikil áhrif
á hækkun blóðsykurs
Hversu hratt (eða hægt) líkam-
inn tekur upp mismunandi gerð-
ir kolvetna má ráða af hækk-
un blóðsykurs eftir að við höfum
borðað eitthvað sem inniheldur
kolvetni. Hinar ýmsu tegundir kol-
vetna valda mismikilli hækkun
blóðsykurs og má gefa matvæl-
um ákveðinn stuðul (glýkemísk-
an stuðul) eftir því hversu hratt
það gerist. Því hærri sem sú tala
er þeim mun hraðar hækkar blóð-
sykurinn; því lægri sem hún er
þeim mun hægar tekur blóðið upp
sykurinn úr fæðunni. Hæg upp-
taka veldur því að styrkur blóð-
sykurs er stöðugri en þegar um
hraða upptöku er að ræða. Ef allt
er eðlilegt sér líkaminn sjálfur um
að nýta sykurinn á þann hátt sem
nauðsynlegt er og að frumur lík-
amans taki hann upp.
Hæg kolvetni í samhengi
við sykursýki
Hormónið insúlín, sem losnar
út í blóðið fyrir áhrif sykurs, er
nauðsynlegt til þess að ekki verði
röskun á þessu ferli. Sá sykur sem
ekki nýtist strax safnast upp í lifr-
inni sem forðasykur (glýkógen).
Önnur stýrikerfi sjá um að losa
sykur úr sykurforðanum í lifrinni
(glýkogen) ef með þarf, þ.e.a.s.
ef lítill sykur fæst úr fæðunni og
blóðsykurinn fellur meira en
æskilegt er. Fyrir fólk með sykur-
sýki getur verið ráðlegt að nota
kolvetni með hæga upptöku (fjöl-
sykrur). Ástæða þess er sú að
margir sykursjúklingar mynda
lítið insúlín eða hafa minnkað
næmi fyrir eðlilegum áhrifum
þess. Þeir eiga því erfitt með að
losna við aukið sykurmagn úr
blóðinu. Blóðsykurinn hækkar
þannig óeðlilega mikið og verð-
ur of mikill. Neysla kolvetna með
hæga upptöku getur stuðlað að
því að halda styrk blóðsykurs
stöðugri.
Er einhver munur á sykri í sæl-
gæti og sykri í ávöxtum
og öðrum mat?
Þótt maður sé ekki haldinn sykur-
sýki er mikilvægt að líkaminn fái
ekki kolvetni einvörðungu úr sæl-
gæti. Sælgæti veitir kolvetni (strá-
sykur), en inniheldur mjög lítið
af lífsnauðsynlegum næringar-
efnum. Það er því æskilegra að
fá kolvetni úr öðrum matvælum
með betra næringargildi. Þar að
auki gefur sælgæti ekki saðningu
á sama hátt og venjulegur matur.
Þá er hugsanlegt að í sælgæti séu
ýmis aukefni (gervisæta) sem
notuð eru í stað sykurs.
Forðumst hvíta sykurinn
Allir ættu að forðast að borða
of mikið af hvítum sykri, þar
sem hann veitir orku án þess að
með fylgi lífsnauðsynleg nær-
ingarefni. Geti líkaminn ekki
nýtt þau kolvetni sem neytt er til
beinnar orkuframleiðslu með því
að brenna sykrinum eða safna
sykurforða, getur það sem um-
fram er breyst í fitu (þríglýser-
íð). Það að umbreyta kolvetn-
um yfir í fitu kostar þó líkamann
orku. Ef kolvetnaneysla er meiri
en kolvetnaþörf, grípur líkaminn
því frekar til þess ráðs að minnka
fitubruna og brenna kolvetnun-
um í stað fitu meðan þau eru fyrir
hendi. Fitan úr fæðunni er þá ekki
notuð til orkumyndunar, en þess í
stað er hún geymd sem forðafita
í fituvef. Við mikla sykurneyslu er
því hætt við að fitusöfnun í líkam-
anum verði of mikil. n
Frekari fróðleik um mataræðið
og annað tengt heilsunni má finna
á vefnum doktor.is
„Ef kolvetnaneysla
er meiri en kol-
vetnaþörf, grípur líkam-
inn því frekar til þess ráðs
að minnka fitubruna og
brenna kolvetnunum í
stað fitu meðan þau eru
fyrir hendi. Fitan úr fæð-
unni er þá ekki notuð til
orkumyndunar, en þess í
stað er hún geymd sem
forðafita í fituvef. Við
mikla sykurneyslu er því
hætt við að fitusöfnun í
líkamanum verði of mikil.
Frá ósætu
upp í dísætt
n Allt um kolvetni og áhrif þeirra á starfsemi líkamans n Kolvetni eru af ýmsu tagi
Kaffi og með því
Þótt maður sé ekki
haldinn sykursýki
er mikilvægt að
líkaminn fái ekki
kolvetni einvörðungu
úr sælgæti. Sælgæti
veitir kolvetni en
inniheldur mjög lítið
af lífsnauðsynlegum
næringarefnum.