Morgunblaðið - 07.03.2017, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 7. MARS 2017
Snjórinn hjaðnar Víða eru göngustígar orðnir snjólausir í höfuðborginni eftir fannkomuna miklu fyrir rúmri viku en þessir piltar láta sér á sama standa um það og vilja frekar ganga í snjónum.
Golli
Nú standa yfir við-
ræður þriggja sveitar-
félaga suðaustanlands
um hugsanlega sam-
einingu og haldnir
voru umræðu- og
kynningarfundir í
hverju sveitarfélagi
um liðna helgi. Um er
að ræða Djúpavogs-
hrepp, Sveitarfélagið
Hornafjörð og
Skaftárhrepp. Ég ætla hér ekki að
lýsa afstöðu til þessa máls, sem er
framhald á mörgum viðlíka á síð-
ustu áratugum. Aðeins vil ég minna
á að framkvæmd þessarar hug-
myndar gengi þvert á núverandi
kjördæmamörk og samstarfsvett-
vang sveitarstjórna eystra og syðra.
Þessi umræða gefur hins vegar til-
efni til að rifja upp röð margra og
afdrifaríkra mistaka í ákvörðunum
um umdæma- og verkaskiptingu
hérlendis milli ríkis og sveitarfélaga
síðustu hálfa öld sem ég hef gert at-
hugasemdir við á ýmsum stigum.
Riðlun kjördæma til Alþingis
Árið 1959 gekk í gildi róttæk
stjórnarskrárbreyting á kjördæma-
skipan til Alþingis, þar sem aflagð-
ar voru kosningar sem byggðu á 28
sýslum og kaupstöðum
og lögfest var þess í
stað hlutfallskosning í
8 langtum stærri kjör-
dæmum. Þingmönnum
var jafnframt fjölgað
úr 52 í 60. Aðeins
Framsókn lagðist gegn
þessari skipan. Fjöldi
þingmanna var þá mis-
munandi í kjör-
dæmum, þ.e. 5-12 tals-
ins. Frá 1987 hafa
þingmenn verði 63 en
útdeilingu jöfn-
unarsæta milli flokka verið breytt
nokkuð. Þessi kjördæmaskipan
hélst hvað mörk snerti fram til árs-
ins 2003 en þá var innleidd núver-
andi skipan með 6 kjördæmi, þar af
var Reykjavík skipt upp í tvö. Ég
tel að þessi afmörkun kjördæma,
sem ákveðin var 1999 með atkvæð-
um þorra þingmanna, hafi verið
mikil mistök, og ég mælti eindregið
gegn henni á Alþingi. Með henni
var gengið þvert á félagsleg og
landfræðileg mörk umdæma frá
öndverðu, en lagt til grundvallar að
fjöldi þingmanna yrði svipaður, þ.e.
um 10 talsins í hverju kjördæmi.
Fáránleiki þessarar skiptingar birt-
ist t.d. norðaustanlands, þar sem
mörk Norðausturskjördæmi eru
dregin frá Siglufirði til Djúpavogs
og Austurlandi sundrað sem hefð-
bundinni einingu. Skipting Reykja-
víkur í tvennt birtist þarna sem
skopmynd, þótt meinlaus gæti talist
í samanburði við hinn óskapnaðinn.
Kollsteypan 1986, sýslur af-
lagðar og héruðum hafnað
Árið 1986 var lögfest breyting á
sveitarstjórnalögum, sem staðið
höfðu nær óbreytt frá 1872 eða í
meira en 100 ár. Með þeim voru
lagðar niður sýslur og kaupstaðir
sem stjórnsýslueiningar, sýslurnar
með rætur langt aftur í öldum og
kaupstaðir allt frá ofanverðri 18.
öld. Fjöldi sveitarfélaga var þá um
220 talsins en hefur síðan fækkað í
74, eða um 2/3. Öll hafa þau sömu
réttarstöðu, hvort sem kallast borg
eða hreppur. Þannig er Reykjavík
með nær 125 þúsund íbúa lagalega
jafnstæð Fljótsdalshreppi með um
65 sálir og hvergi er kveðið á um
réttindi og skyldur höfuðborgar-
innar gagnvart öðrum sveitar-
félögum landsins. Afleiðingarnar
blasa við á mörgum sviðum, skýrast
í umræðunni um framtíð Reykja-
víkurflugvallar. Í aðdraganda þess-
arar lagabreytingar hafði mikið
verið rætt um nýtt stjórnsýslustig,
ýmist nefnt héruð eða fylki. Undir-
ritaður flutti breytingartillögu við
frumvarpið (þingskjal 543 á 108.
löggjafarþingi) um að landinu
skyldi skipt í átta héruð „til að
treysta byggð í landinu, koma á
virku lýðræði og dreifa valdi frá ríki
til landshluta“. Héruðin skyldu
fylgja sömu mörkum og þáverandi
kjördæmi, nema höfuðborgarsvæðið
allt yrði eitt hérað og Suðurnes sér
á parti. Í tillögu minni var kveðið á
um ýmsa málaflokka sem fluttir
yrðu frá ríki til héraða svo og hluti
af innheimtum tekjum af þáverandi
söluskatti. Veigamikið atriði í tillög-
unni kvað á um að „Til héraðsþinga
skal kosið í almennum hlutfalls-
kosningum fjórða hvert ár, um leið
og kosið er til sveitarstjórna …“
Héraðsþing skyldu útdeila fjár-
magni sem ríkið legði til viðkom-
andi svæða og tækju þau m.a. við
hlutverki alþingismanna um útdeil-
ingu. Í ljósi reynslu af núverandi
skipan er ég ekki í vafa um að hér-
uð sem lýðræðislegt og sjálfstætt
millistig í stjórnsýslu hérlendis
hefðu orðið til mikils styrktar og
knúið fram jákvæðar skipulags-
ákvarðanir á mörgum sviðum.
Sveitarfélögin hefðu þá fengið að
þróast á eigin forsendum án eftir-
rekstrar um sameiningu, sem víða
hefur veikt og dregið úr lýðræðis-
legum tengslum almennings við
kjörna fulltrúa í byggðunum. Með
afmörkuðum héruðum hefði jafn-
framt komist á festa um skipulega
færslu verkefna frá ríki út á land í
stað núverandi happa- og glappa-
ákvarðana um flutning einstakra
ríkisstofnana.
Sýslum kastað út í vindinn
Afnám sýslna og sýslunefnda
sem stjórnsýslueininga 1986 var
ekki óeðlilegt skref, en framtíð-
arstaða þeirra og mörk sem land-
fræðilegra eininga var skilin eftir í
lausu lofti. Ekki bætti úr skák að
þegar sett voru árið 1989 ný lög
(nr. 92/1090) um aðskilnað dóms-
valds og umboðsvalds í héraði voru
búin til 25 umdæmi sýslumanna,
sem miðuðust lítt við fyrri sýslur.
Nú hefur þessum umdæmum verið
fækkað niður í 9. Almenningur er
hins vegar áfram skilinn eftir í
þeirri trú að eitthvað sem kallast
sýslur séu enn virkar einingar í
stjórnkerfinu, löngu eftir að hlut-
verki þeirra er lokið. Hirðuleysi
sem þetta gagnvart sögu og samtíð
er ekki til þess fallið að styrkja inn-
viði í landi okkar.
Eftir Hjörleif
Guttormsson »Hvergi er kveðið á
um réttindi og skyld-
ur höfuðborgarinnar
gagnvart öðrum sveitar-
félögum landsins.
Hjörleifur Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur .
Afdrifarík mistök í umdæmaskipan og stjórnsýslu