Dagblaðið Vísir - DV - 09.03.2018, Blaðsíða 48

48 9. mars 2018
Tímavélin Gamla auglýsinginMorgunblaðið 7. mars 1987Hvalveiðar
H
valveiðar hafa verið sam-
ofnar sögu þjóðarinnar
frá landnámi en haft mis-
mikið vægi í gegnum ald-
irnar. Í kringum aldamótin 1600
fóru erlendar þjóðir að hafa áhuga
á hvölum við Íslandsstrendur og
ráku þær stórútgerð héðan fram
á 20. öldina. Smári Geirsson í
Neskaupstað skrifaði sögu stór-
hvalaveiða á Íslandi og ræddi við
DV um málefnið.
Baskar ruddu brautina
Svo virðist vera sem Íslendingar
hafi veitt hval frá upphafi byggð-
ar og flutt með sér kunnáttuna frá
Noregi. Í Grágás, fyrstu lögbók Ís-
lendinga, segir: „Ef hval rekur á
land manns, og á hann allan, en
ef skot er í, þá á sá hvalinn hálf-
an er skot á í, ef hann kemur til
að skera.“ Í aldir sátu Íslendingar
einir að þessum veiðum enda
voru hvalveiðar ekki eiginlegur at-
vinnuvegur heldur búbót.
Í kringum aldamótin 1600
fóru baskneskir hvalveiðimenn
að venja komur sínar hingað
en talið er að þeir séu ein fyrsta
þjóðin til að stunda hvalveið-
ar sem atvinnuveg. Smári segir:
„Menn grunar að Hollendingar
hafi einnig verið á ferðinni hér á
17. öld, þótt menn hafi ekki fulla
vitneskju um það. Fornleifarann-
sóknir benda til þess en ekki eru
til skriflegar heimildir.“ Vitað er
að Baskar reistu að minnsta kosti
þrjár hvalveiðistöðvar á Vestfjörð-
um og er saga þeirra alþekkt vegna
Spánverjavíganna svokölluðu árið
1615.
Um miðja
19. öld
hófust
hvalveiðar
af miklum
móð við
Ísland að
nýju. Að
mestu leyti voru það Norðmenn
sem veiddu hval við Íslands-
strendur en aðrar þjóðir stunduðu
hér tilraunaveiðar, þar á meðal
Bandaríkjamenn sem reistu verk-
smiðju á Vestdalseyri við Seyðis-
fjörð. „Bandaríkjamenn komu
hingað árið 1863 og stunduðu
veiðar til 1867. Þeir reistu fyrstu
vélvæddu hvalstöðina í veraldar-
sögunni. En sú útgerð gekk ekki.“
Einnig reyndu Danir og Hol-
lendingar fyrir sér um miðja
öldina í kjölfarið. Eiginleg gullöld
hvalveiða hófst árið 1883 og var
hún drifin áfram af Norðmönn-
um.
Hættulegt starf
Á 19. öld prófuðu hvalveiðimenn
sig áfram með nýjar aðferðir, sér-
staklega sprengiskutulinn sem
skotið var úr byssu. En fram að
þeim tíma höfðu veiðimenn skutl-
að hvalinn með handafli.
Var þetta ekki hættulegt starf?
„Jú, sérstaklega þegar skutl-
að var með frumstæðum aðferð-
um og það eru til ágætis frásagn-
ir frá þeim veiðum. Það var hætta
á að hvalirnir gætu dregið bátana
með sér niður. Þegar menn fóru
að sigla á stórum hvalveiðiskip-
um voru veiðarnar sjálfar stund-
aðar með litlum róðrarbátum. Það
eru ekki til miklar heimildir um
mannskaða en það hlýtur þó samt
að hafa verið.“
Hvaða tegundir voru veiddar?
„Fyrst og fremst var það slétt-
bakurinn. En um upp miðri 19.
öld stigu menn fyrstu skrefin í því
að veiða reyðarhvali; langreyði,
sandreyði og steypireyði. En það
reyndist erfitt því að reyðarhval-
irnir eru miklu erfiðari viðfangs
en sléttbakarnir. Sléttbakarnir eru
svolítið kubbslegir og feitir og hafa
þá náttúrulegu eiginleika að fljóta
þegar þeir drepast. En reyðarhval-
irnir sökkva, þannig að það þurfti
miklu meiri búnað til að ná þeim.“
Fyrsta vélvædda stóriðjan
Smári segir að efnahagsleg áhrif
erlendra hvalveiða á Íslendinga
hafi verið nokkur og ekki síst á
þeim stöðum þar sem veiðarnar
voru stundaðar, Vestfjörðum og
Austfjörðum. Íslendingar fengu
atvinnu af starfseminni að ein-
hverju leyti en mismikið eftir
stöðvum. Þegar hvalveiðar voru
í hvað mestum blóma störfuðu
Norðmenn á öllum hvalstöðvum,
líka þeim sem voru í sameiginlegri
eigu Dana og Íslendinga og í eigu
Þjóðverja.
Var ekki verslun í kringum
þessa starfsemi?
„Jú, hvalveiðimenn keyptu
landbúnaðarvörur og annað, en
svo voru samfelldar skipaferð-
ir milli Íslands og annarra landa,
sérstaklega Skotlands. Því fengu
veiðimennirnir mikið af sínum
nauðsynjum annars staðar frá.“ Ef
frá eru talin Spánverjavígin voru
samskipti Íslendinga og erlendra
hvalveiðimanna yfirleitt mjög góð.
Sérstaklega átti þetta við Norð-
mennina, frændur okkar, sem áttu
mjög auðvelt með að laga sig að
samfélaginu. „Þeir tóku þátt í ýms-
um samfélagsverkefnum og veittu
atvinnu upp að vissu marki. En
vera þeirra setti mjög mikinn svip
á þá staði þar sem hvalstöðvarnar
voru. Þetta voru mikil umsvif og
fyrsta vélvædda stóriðjan hér á
landi.“ Flestir hvalir voru veiddir
við Íslandsstrendur árið 1902,
1.305 talsins.
Töldu hvalinn aðstoða við
síldveiðar
Hvalveiðar voru bannaðar með
lögum árið 1913 og tók bannið
gildi tveimur árum síðar. Megin-
ástæðan fyrir banninu var sú að
fólk trúði því að hvalirnir gegndu
því hlutverki að reka fisk, sér í lagi
síld, upp að landinu svo hann
varð veiðanlegur. Kenningin hef-
ur verið kölluð hvalrekstrarkenn-
ing og á sér enga stoð í vísindum.
„Menn trúðu þessu og ekki
einungis hér á landi heldur í
Noregi einnig. Þessi viðhorf voru
í raun innflutt þaðan og margir
lögðust hart gegn hvalveiðum
vegna þeirra. Á Alþingi deildu
þingmenn um hvort starfsemin
ætti að vera leyfð og á endanum
var samþykkt að banna hvalveið-
ar.“
Reyndar höfðu hvalveiðar ver-
ið á undanhaldi við Ísland áður en
lögin voru sett og þegar bannið var
samþykkt var einungis ein stöð enn
í notkun. Ástæðan var sú að um-
svifin höfðu færst að miklu leyti
að suðurhveli jarðar. Til að mynda
hafði Hans Ellefsen flutt sína miklu
útgerð frá Mjóafirði suður til Suður-
Afríku. Skoska fyrirtækið Salvesen,
sem keypti hér fjórar stöðvar, flutti
sína starfsemi til Falklandseyja og
Suður-Georgíu.
Hvalur hf. tók við
Árið 1935 hófust hvalveiðar að
nýju þegar Tálknfirðingar riðu á
vaðið. Eftir það voru hvalveiðar við
Ísland alfarið í höndum heima-
manna. Árið 1948 hóf þekktasta
hvalveiðiútgerð landsins, Hvalur
hf., útgerð frá Hvalfirði og voru
Norðmenn fengnir til að stýra
tveimur af fjórum bátum félags-
ins. Hvalstöðin var reist þar sem
áður var flotastöð á stríðsárunum
og var hluti af mannvirkjum flot-
ans nýtt.
Veiðarnar hjá Hval hf. gengu
illa fyrstu árin en glæddust svo
með betri bátum og breyttum
veiðiaðferðum. Á áttunda ára-
tugnum hófust mótmæli gegn
hvalveiðum af umhverfis- og
mannúðarástæðum og var veiðin
loks bönnuð af Alþjóða hvalveiði-
ráðinu árið 1986. Árið 2003 hófust
hvalveiðar á Íslandi á ný í vísinda-
skyni og í atvinnuskyni árið 2006.
Vegna skorts á mörkuðum fyrir
hvalaafurðir hætti Hvalur hf. veið-
um árið 2016. n
Baskíslenska
B
askneskt íslenskt
blendingsmál var
tungumál sem talað
var hér á landi á 17.
og 18. öld á milli baskneskra
hvalveiðimanna en einnig að
einhverju leyti af Íslending-
um sjálfum. Íslenskar heim-
ildir um tungumálið koma
frá Vestfjörðum þar sem
hvalveiðimennirnir voru
staðsettir. Pólverjinn Dawid
Kubicki heldur uppi áhuga-
mannasíðu um þessa út-
dauðu tungu sem er blanda
af basknesku, spænsku,
frönsku og þýsku. Íslenska
kemur hvergi nærri. „Þetta
byrjaði sem brandari en
fólk er mjög áhugasamt um
þetta.“ Tungan er að miklu
leyti glötuð en meðal orða
sem hafa varðveist eru balia
( hvalur), cammisola (blússa)
og fenchia (að stunda hjú-
skaparbrot).
Baskíslenska Blendingsmál talað
af hvalveiðimönnum.
Halldór Blöndal
skar hval í 20 ár
H
alldór Blöndal var al-
þingismaður í hartnær
þrjá áratugi fyrir Sjálf-
stæðisflokkinn og
gegndi meðal annars embætti
landbúnaðar- og samgöngu-
ráðherra. Sem ungur maður bjó
Halldór á Akureyri og sextán
ára gamall fór hann í fyrsta
skipti á vertíð í hvalveiðistöð-
inni í Hvalfirði. Alls starfaði
hann þar við hvalskurð fram á
miðjan fertugsaldur samhliða
námi og öðrum störfum. Vísir
heimsótti stöðina haustið 1967
og var Halldór þá að flensa hval.
Á þeim tíma unnu hátt í hund-
rað manns á vertíð við að verka
tæplega 400 skepnur í lýsi, mjöl,
kjöt og súputeninga. Þegar
Halldór var kjörinn á þing var
hann einn dyggasti stuðnings-
maður hvalveiða.
Halldór flensar hval Vísir, 9. sept-
ember 1967.
Kristinn Haukur Guðnason
kristinn@dv.is
Höfðaoddi (Framnes) í Dýrafirði 1891
Úr bókinni Stórhvalaveiðar við Ísland til 1915.
Varanger sem Hans Ellefsen gerði út
Úr bókinni Stórhvalaveiðar við Ísland til 1915.
Hvalveiðar á Íslandi:
„Fyrsta vélvædda stóriðjan“
Smári Geirsson „Það eru ekki til miklar
heimildir um mannskaða en það hlýtur þó
samt að hafa verið.“