Morgunblaðið - 16.03.2018, Page 23

23
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 16. MARS 2018
Í þeim sakamálum
sem höfðuð hafa verið
eftir hrun bankakerf-
isins er markaðs-
misnotkun og um-
boðssvik gegnum-
gangandi stef allra
málaferla. Svo virðist
sem markaðs-
misnotkun hafi verið
stunduð á verð-
bréfamarkaði jafn-
skjótt og íslensku bankarnir voru
gerðir að hlutafélögum árið 1998.
Í þeim sakamálum sem gengið
hafa hefur ekki verið gætt að hags-
munum tjónþola en það eru þeir
hluthafar sem greiddu fyrir hluta-
bréf sín með aflafé sínu.
Markaðsmisnotkun í löggjöf
Í lögum um verðbréfaviðskipti er
markaðsmisnotkun skilgreind þann-
ig:
· Markaðsmisnotkun og milli-
ganga fjármálafyrirtækis.
Markaðsmisnotkun er óheimil.
Með markaðsmisnotkun er átt við
að:
1. eiga viðskipti eða gera tilboð
sem:
a. gefa eða eru líkleg til að gefa
framboð, eftirspurn eða verð fjár-
málagerninga ranglega eða misvís-
andi til kynna, eða
b. tryggja óeðlilegt verð eða búa
til verð á einum eða fleirum fjár-
málagerningum, nema aðilinn sem
átti viðskiptin eða gaf fyrirmæli um
þau geti sýnt fram á að ástæður að
baki þeim séu lögmætar og að við-
skiptin eða fyrirmælin hafi verið í
samræmi við viðurkennda markaðs-
framkvæmd á viðkomandi skipuleg-
um verðbréfamarkaði,
2. eiga viðskipti eða gera tilboð
sem byggð eru á tilbúningi eða þar
sem notuð eru einhver
form blekkingar eða
sýndarmennsku,
3. dreifa upplýs-
ingum, fréttum eða orð-
rómi sem gefa eða eru
líkleg til að gefa rangar
eða misvísandi upplýs-
ingar eða vísbendingar
um fjármálagerninga,
enda hafi sá sem dreifði
upplýsingunum vitað
eða mátt vita að upplýs-
ingarnar voru rangar
eða misvísandi. Þegar
fjölmiðlamenn miðla slíkum upplýs-
ingum í krafti starfs síns ber að
meta upplýsingamiðlunina með hlið-
sjón af reglum um starfsgrein
þeirra, svo fremi þessir aðilar hljóti
hvorki ávinning né hagnist af miðlun
viðkomandi upplýsinga með beinum
eða óbeinum hætti.
Markaðsmisnotkun er samstofna
við ákvæði í auðgunarbrotakafla
hegningarlaga;
· Ef maður kemur öðrum manni
til að hafast eitthvað að eða láta eitt-
hvað ógert með því á ólögmætan
hátt að vekja, styrkja eða hagnýta
sér ranga eða óljósa hugmynd hans
um einhver atvik, og hefur þannig fé
af honum eða öðrum, þá varðar það
fangelsi allt að 6 árum.
Tjónaþolar í markaðsmisnotk-
unarmálum eru allur almenningur
og á hver og einn erfitt með að
sanna sinn hlut í tjóninu, enda er
markaðsmisnotkun auðgunarbrot.
Það var málsvörn lögmanns
stjórnarmanna þegar Glitnir keypti
hlutabréf af fráfarandi forstjóra, að
ella hefðu hlutabréfin farið á mark-
að og verð þeirra fallið! Að auki átti
Glitnir og hafði að veði meira en
10% af útgefnum hlutabréfum bank-
ans, en slíkt er brot á hlutafélaga-
lögum!
SPRON, sem átti alla sína af-
komu undir fjárfestingum í Kaup-
þingi, sýndi mjög háa ávöxtun eigin
fjár á grundvelli markaðsmis-
notkunar með hlutabréf í Kaup-
þingi. Forstjóri SPRON fékk að
launum aukalega árin 2005 til 2007
kr. 17 milljónir, kr. 30 milljónir og
kr. 10 milljónir sem kaupauka-
greiðslur þessi ár. Þessi ár var eig-
inlegur rekstur SPRON með veru-
legu tapi ef markaðsmisnotkun er
undanskilin. Tap áranna 2005 til
2007 af eiginlegum rekstri sam-
kvæmt reikningum SPRON var 583
milljónir, 928 milljónir og 1.741
milljón hvert þessara ára.
Á þessum tíma var græðgi for-
stjóra SPRON í stofnfjárbréf
SPRON slík að hann lét látna móður
sína kaupa stofnfjárbréf. Forstjór-
inn og nokkrir stjórnarmenn seldu
síðan stofnfjárbréf í aðdraganda
hlutafélagavæðingar. Þeir töldu sig
ekki búa yfir neinum innherjaupp-
lýsingum og var það látið gott heita.
Verð
Verð fjármálagerninga ræðst
ekki af framboði og eftirspurn. Verð
fjármálagerninga ræðst af ávöxt-
unarkröfu, framtíðarfjárstreymi og
tíma. Með fjárstreymi er reiknað
með vexti í fjárstreyminu.
Þegar bankastjórar gefa skipanir
um að „tjekka“ upp verð eða ákveða
dagslokaverð þá er verið að falsa
upplýsingar í frjálsum viðskiptum.
Bankastjórinn eða starfsmaður
hans býr yfir innherjaupplýsingum,
en þær eru að viðskiptin voru ein-
ungis til að gefa rangar upplýsingar
og voru að eðli marklaus.
Því til viðbótar voru hinir keyptu
fjármálagerningar, hlutabréfin, seld
„skúffufélagi“ sem er aðeins eignar-
haldsfélag um viðkomandi hluta-
bréf, og andvirðið lánað með til-
tölulega háum vöxtum, sem ávallt
var bætt við höfuðstól lánsins.
„Skúffufélagið“ var síðan selt fyrir
málamyndafjárhæð til vildarvið-
skiptamanna. Aðeins með veði í
hlutabréfunum sjálfum. Með því að
bæta háum vöxtum við höfuðstól
lánsins án greiðslu er verið að falsa
afkomu bankans. Jafnframt er verið
að gefa ranga mynd af fjárhags-
legum styrkleika bankans. Þessa
endaleysu staðfesta endurskoð-
endur síðan í ársuppgjörum.
Þeir sem bera tjónið af slíku ráðs-
lagi eru þeir sem kaupa hlutabréf
fyrir sjálfsaflafé sitt eða vörslufé
annarra, það eru einstaklingar og
lífeyrissjóðir.
Lán til eignarhaldsfélaga
Lán til eignarhaldsfélaga eru ekki
tryggð með traustum rekstri heldur
eru verðbréf uppistaða í eignum
þeirra, oft hlutabréf. Líta má svo á
að lán til eignarhaldsfélags, sem á
hlutabréf í tilteknu hlutafélagi, sé
svipað víkjandi láni til hlutafélags-
ins. Þetta er vegna þess að ef um-
rætt hlutafélag lendir í erfiðleikum
eru það lánardrottnar félags sem fá
fyrst greitt en síðan hluthafar og
þar með lánardrottnar eignarhalds-
félagsins. Tryggingin er því aðeins
eftirstæð krafa í félagið sjálft og því
algerlega gagnslaus og óverjandi að
reikna með hlutafé af þessu tagi
sem hluta af eigin fé lánastofnunar-
innar.
Lán til eignarhaldsfélaga voru um
20% af útlánum bankanna þegar
þeir féllu. Að auki voru 45% af út-
lánum flokkuð sem „erlend útlán“,
en hætt er við að þau útlán hafi ver-
ið svipaðs eðlis, eða með veði í hluta-
bréfum í tuskubúðum.
Trúnaðarmenn hluthafa
Það er verulegt áhyggjuefni hví
trúnaðarmenn hluthafa, kosnir á að-
alfundum bankanna, í hlutverk end-
urskoðenda, brugðust umbjóð-
endum sínum svona hrapallega.
Endurskoðendur hafa viðurkennt
bótaskyldu gagnvart kröfuhöfum en
láta sig slíkt engu varða gagnvart
hluthöfum. Ekki hefur reynst mögu-
legt að nálgast samninga endur-
skoðunarfyrirtækja við þrotabú
hinna föllnu banka.
Verð og tjón
Hæstiréttur gerir kröfu til þess
að hluthafar sanni tjón sitt í skaða-
bótamálum. Einfaldast er að meta
tjónið út frá því hvaða greiðslur
tjónþoli innti af hendi.
Önnur leið til að meta tjón er að
meta það svo að það verð, sem
ákveðið var í markaðsmisnotkun, sé
„rétt“ verð í mati á bótum. Það er
verðið sem hinir dæmdu ákváðu og
þeir, sem eftir sitja, fara á mis við.
Sennilega er einnig hægt að meta
tjón á grundvelli „endurskoðaðs“
uppgjörs. Tjón hluthafans er þá sem
næst hlutdeild hans í eigin fé bank-
ans. En sem fyrr segir: „endur-
skoðuð“ uppgjör eru sannanlega
ekki rétt.
Eftir stendur þá að dómarar
verða að meta tjón að álitum og
leggja til grundvallar hvað viðkom-
andi lagði fram í peningum að við-
bættum refsibótum. Það var gert í
tilfelli Bernard Madoff.
Þegar allt gekk vel var það ekkert
mál að drýgja glæp en það var verra
að vera staðinn að glæpnum síðar.
Víst er að hluthafar eiga ekki að
bera tjón sitt og harm í hljóði.
Eftir Vilhjálm
Bjarnason » Verð fjármálagern-
inga ræðst ekki af
framboði og eftirspurn.
Verð fjármálagerninga
ræðst af ávöxtunar-
kröfu, framtíðarfjár-
streymi og tíma.
Vilhjálmur Bjarnason
Höfundur var alþingismaður.
Markaðsmisnotkun og verð
Í tímamótaboðskap sem Win-
ston Churchill flutti í Zürich
1946 hvatti hann Frakka og
Þjóðverja til að stofna sem
fyrst Bandaríki Evrópu, en án
Breta.1) Sagan hefur þráfald-
lega sýnt, að þetta voru heilla-
ráð því afstaða Breta til sam-
starfs sem fellur að hags-
munum meginlandsríkja, hefur
ætíð verið efablandin eða tví-
bent. Varla var við öðru að bú-
ast en að Bretar myndu hafna
þátttöku í stofnun Evrópusambands fram-
tíðarinnar með gerð Rómarsáttmálans árið
1956? Í framhaldinu var það óraunhæft, að
umbylta mætti strax hinu nýja tollabanda-
lagi sex-veldanna með því tengdu evrópsku
fríverslunarsvæði. Þeir samningar haldnir í
OEEC forvera OECD, kenndir við breska
samningamanninn Maudling, stóðu til 1959,
þá er Frakkar réðu slitum þeirra.
Höfundi þessara lína er þessi atburðarás
einkar minnisstæð. Hann var þá nýráðinn í
starfslið OEEC, fyrstur Íslendinga. Það var
heppni að vera settur í það verkefni að gera
framkvæmdaáætlun um fríverslun með sjáv-
arafurðir, undir stjórn Gunnars Gundersen,
ráðuneytisstjóra í Oslo. Gert var ráð fyrir
afnámi allra tolla, hafta og ríkisstyrkja fyrir
sjávarafurðir og greiningar gerðar á áhrif-
um á viðskipti, svo sem föng voru á. Þessi
skýrslugerð kom okkur einkar vel vegna
samninga Íslands á árum sem í hönd fóru.
En þegar fríverslunarsvæðið var úr sög-
unni taka Bretar til við að stofna EFTA ár-
ið 1960 með Norðurlöndunum, Sviss, Aust-
urríki og Portúgal. Þá hófust árangurs-
lausar tilraunir þeirra að komast í ESB
þann rúma áratug, sem de Gaulle var enn
við völd. Sömu útreið fékk Ísland gagnvart
EFTA vegna andstöðu Breta, þar til að að-
ild okkar kom árið 1971. Sagan hefur kennt
okkur ýmislegt varðandi alþjóðleg flokks-
pólitísk tengsl. Það versta af því tagi voru
að sjálfsögðu sovésk áhrif eða stjórn á ís-
lenskum kommúnistum. Af hinu góða hafa
verið tengsl íslenskra social-
demokrata við systurflokkana á
Norðurlöndum. Við eigum
stuðningi þáverandi leiðtoga
norrænna krata það að þakka,
að árunum eftir 1960 var þrýst
svo á Breta að við gátum geng-
ið í EFTA. Þetta var ekki hvað
síst vegna framgöngu dr. Gylfa
Þ. Gíslasonar og sterkrar for-
ystu Bjarna Benediktssonar
Í áföngum stækkaði ESB að
núverandi 28 aðildarríkjum og
stofnaði myntbandalag með
upptöku evru, sem nú er lög-
eyrir 19 ríkja, sem hafa staðist
álag bankakreppunnar. ESB hefur skilað
sínu í feikimiklum vexti og velmegun. Það
eru hrakspár einar að vegna ólíks þróunar-
stigs, tungumála og sögu sé myntbandalagið
dauðadæmt. Reynslan sýnir hið gagnstæða
og að ríkin finna styrk og sýn betri fram-
tíðar í þessari samvinnu. Aðildarsinnar telja
einmitt, að athugun á upptöku evru sé tíma-
bær vegna sögulegra ófara þeirrar örmynt-
ar sem við búum við.
En ekki laðar sameiginleg sjávarútvegs-
stefna að Evrópusambandinu, svo sem skýrt
og skorinort er tíundað í ritstjórnargrein
Morgunblaðsins 12. mars. Engu verður við
þá grein bætt, að þessi stefnuónefna hefur
brugðist í hvívetna: fiskistofnar Norður-
sjávar hafa hrunið m.a. af brottkasti, fisk-
veiðum og sjómönnum er haldið uppi með
óhóflegum styrkjum og fáránlegar kröfur
við væntanleg ný aðildarríki hafa spillt fyrir
eðlilegu samstarfi tryggra bandamanna.
Þessi gjaldþrota tilraun á að hverfa að fullu
og öllu.
Margaret Thatcher studdi hinn sameigin-
lega innri markað ESB en í ræðu sinni í
Brugge 1988 réðst hún jafnframt gegn
stofnun evrópsks ofurríkis, „superstate“.
Fyrir okkur þá sendiherra í Brussel var
slíkt fjarri raunveruleikanum enda yfirlýs-
ingar af þessu tagi ætlaðar til að sýna ætt-
jarðarást og efla fylgið hjá heimamönnum.
Svo stóð á, að þá ákvörðun vildi forsætisráð-
herrann kynna undirrituðum í eftir-
minnilegu samtali í 10 Downing Street í
október 1989. Vel mátti skilja að þarmeð
höfðu Bretar líka sagt hingað og ekki
lengra.
Bretar höfnuðu þátttöku í Myntbandalagi
Evrópu og evrunni vegna mikilvægis banka-
starfsemi og fjármálaþjónustu í London og
tengdum aflandseyjum. Fyrir David Came-
ron og breska Íhaldsflokkinn varð það síðan
hinn versti ósigur 2012 að standa einir gegn
Bankalöggjöf ESB. Cameron streittist gegn
því fyrirheiti Rómarsamningsins að koma á
„ an ever closer union“. Það ákvæði skyldi
fellt niður og efnt til þjóðaratkvæðagreiðslu.
Það varð 2016 og breska ríkisstjórnin taldi
gefið mál að útkoman yrði ákveðinn stuðn-
ingur við aðild. Að svo varð ekki má líkja
við pólitískan jarðskjálfta, sem ekki linnir í
hinu flókna Brexit-skeiði ESB. Samkvæmt
ákvæðum 50. gr Lissabon samningnsins skal
ljúka samningnum í mars 2019 en svo virð-
ist að fallist verði á ósk Breta um tveggja
ára aðlögunartímabil að auki.
Í mars 2018 verður ekkert sagt með vissu
um úrsagnarskilmála Breta. Versta niður-
staðan yrði enginn samningur, sem myndi
leiða til alvarlegs efnahagslegs áfalls af
þeirri stærðargráðu að það hlýtur að úti-
lokast með vísan til mannlegrar skynsemi.
En hvað þá? Þau leiðtogarnir Macron og
Merkel hafa gefið í skyn að samfara Brexit
skuli ráðist í breytingar á starfsemi ESB,
sem gætu þýtt aðgreiningu aðila. Það þýðir
væntanlega að sum þeirra gætu gengið
lengra en önnur í samrunaferlinu.
Norski sendiherrann, Cecilie Landswerk,
skrifaði ágæta grein í Morgunblaðið 10.
mars um þá stöðu, sem EES-samningurinn
skapar okkur EFTA/EES- löndum um að-
gang að innri markaði ESB. Af sjálfu leiðir
að framundan er náið samstarf Íslands og
Noregs um hagsmunagæslu á þeim óvissu-
tímum á alþjóðavettvangi, sem Björn
Bjarnason bendir á. Pólitískan stuðning ætti
að finna i hinum stóru samtökum hægri- og
miðflokka, European Peoplés Party – EPP
sem Sjálfstæðisflokkurin tengdist áður. Í
þeim samtökum eru þeir evrópskir stjórn-
málaflokkar sem stuðningsmenn Sjálfstæð-
isflokksins hafa litið til sem bræðraflokka,
þ.e. Moderaterna í Svíþjóð, Höyre í Noregi,
konservatífir í Danmörku, CDU í Þýska-
landi og miðju-hægri flokkar Frakklands og
Ítalíu.
Með áfrýjunarorðum Churchills frá 1946,
skyldi stefnt að þátttöku Rússa í Sameinuðu
þjóðum Evrópu og mætti íhuga það!
1) Orðrétt : „ In all this urgent work, France and
Germany must take the lead together. Great Brita-
in, the British Commonwealth of Nations, mighty
America, and I trust Soviet Russia – for then in-
deed all would be well – must be the friends and
sponsors of the new Europe and must champion its
right to live and shine.“
Eftir Einar
Benediktsson » Sagan hefur þráfaldlega
sýnt, að þetta voru heilla-
ráð því afstaða Breta til sam-
starfs sem fellur að hags-
munum meginlandsríkja, hefur
ætíð verið efablandin eða tví-
bent.
Einar
Benediktsson
Þrautaganga Breta og við
Churchill í Zürich Winston Churchill talaði
fyrir sameinaðri Evrópu í Zürich 1946, en þó
án þátttöku Breta.
Höfundur er fyrrverandi sendiherra.