Jökull - 01.01.2004, Qupperneq 64

Report
Suðurlandsskjálftar 1896 mældust erlendis
Leó Kristjánsson
Jarðvísindastofnun Háskólans, Náttúrufræðahúsi, Sturlugötu 7, 107 Reykjavík; leo@raunvis.hi.is
Á ofanverðri 19. öld jókst mjög áhugi meðal vísinda-
manna í Evrópu á að fylgjast með jarðskjálftum og
skrá þá. Var þá í fyrsta lagi safnað saman lýsingum
fólks á áhrifum kringum upptök einstakra jarðskjálfta
og unnin úr þeim m.a. kort yfir styrk hvers skjálfta. Í
öðru lagi var reynt að þróa mælitæki sem gætu skráð
komutíma jarðskjálftabylgna og greint hreyfingu jarð-
arinnar. Tókst brátt að smíða tæki sem höfðu miklu
næmari tilfinningu fyrir þeirri hreyfingu en mann-
skepnan, og gátu þau gefið útslag þótt viðkomandi at-
burðir ættu mjög fjarlæg upptök. Ekki verður saga
þeirrar tækjaþróunar rakin hér, en skjálftabylgjurnar
hafa alla tíð síðan reynst vísindamönnum afar gagn-
legt tól til að kanna innri gerð jarðarinnar. Við hönnun
skjálftamælitækjanna var það markmiðið (sem þó er
aldrei hægt að ná til fulls) að einhver hlutur í tækinu
sé kyrr á sama stað og hann var fyrir jarðskjálftann,
en jörðin hristist til undir honum ásamt öðrum hlutum
tækisins. Þessa afstæðu hreyfingu mátti svo magna
upp og skrá með pennaoddi á sótað blað sem færðist
með jöfnum hraða, eða láta mjóan ljósgeisla speglast
frá nemanum á ljósnæma filmu.
Á seinni hluta 19. aldar voru einnig komin í gagn-
ið tæki til samfelldrar skráningar á sveiflum sem menn
höfðu orðið varir við í segulsviði jarðar. Þær eru oft-
ast óreglulegar og mjög mis-langar, frá sekúndum (og
þaðan af styttri) upp í sólarhringa. Tækin samanstóðu
af litlum stangseglum sem voru hengdir upp í mjóa
þræði eða léku á hjörum. Kraftverkun sviðsins á þenn-
an búnað var svo lítil að hann gat ekki knúið penna,
þannig að fyrrnefnd skráningaraðferð með hjálp ljós-
geisla var notuð. Mælarnir voru næmir fyrir ýmsu
fleiru en segulsviðinu, ekki síst öllum hristingi.
Höfundi þessa greinarkorns var kunnugt, að jarð-
skjálftarnir á Suðurlandi í maí 1912 höfðu komið víða
fram á mælitækjum og verið fjallað um þá á prenti.
Sjá t.d. grein Inga Bjarnason o.fl. (1993) og aðra eft-
ir E.G. Harboe (1914), sem starfaði í Kaupmanna-
höfn og hafði (skv. Dansk Biografisk Leksikon) átt
þátt í því um 1908 að jarðskjálftamælum var komið
upp tímabundið hérlendis. Tams (1912) og Harboe
(1913) skrifuðu einnig um jarðskjálfta sem varð um
200 km norður af Húsavík í janúar 1910 og fannst
vel á Norðurlandi. Bylgjur frá honum sáust m.a. í
Ottawa. Í síðastnefndu greininni er þess getið, að sex
stöðvar erlendis hafi numið bylgjur frá jarðskjálfta er
varð í nóvember 1906 á skaganum milli Eyjafjarðar
og Skjálfanda, og fannst hann sömuleiðis víða nyrðra.
Í grein 1915 nefnir Harboe skjálfta nálægt Grímsey í
maí 1913, sem mælst hafi á fjórum stöðvum í Evrópu.
Mér lék forvitni á að vita hvort einhverjar stöðvar
erlendis hefðu séð bylgjur frá jarðskjálftunum sunn-
anlands 1896, sem voru nokkrir og mjög sterkir sem
kunnugt er. Þorvaldur Thoroddsen (1899) skrifaði um
þá atburði merka bók, en ekki sé ég þar getið athugana
erlendis frá.
Lausleg leit mín að frekari erlendum heimildum
um skjálftana 1896 bar lengi vel ekki árangur. A.m.k.
tugur skjálftamæla í Evrópu að Rússlandi meðtöldu
voru þó komnir í gagnið vorið 1894 og skráðu þá
stóran jarðskjálfta með upptök í Japan, og að auki
fjórar segulmælingastöðvar (Rebeur-Paschwitz 1895).
Frásagnir af fjarskjálftum sem vart varð við á þess-
um mælum, birtust tilviljanakennt í ýmsum ritum.
Nokkrar skjálftastöðvar sem urðu vel þekktar um og
eftir aldamótin, voru hinsvegar ekki teknar til starfa
sumarið 1896. Til dæmis starfaði John Milne, einn
kunnasti frumkvöðull í jarðskjálftafræðum, í Japan frá
1876 þangað til tæki hans eyðilögðust í bruna í febrú-
ar 1895. Hann fluttist þá til Wight-eyjar við Suður-
England, og skjálftamælar af nýrri hönnun hans voru
settir upp á nokkrum stöðvum í Englandi frá 1897
með tilstyrk vísindafélaga (Milne 1939). Austurríska
vísindaakademían var búin að koma sér upp jarð-
64 JÖKULL No. 54, 2004