Jökull - 01.01.2004, Page 117

löngum, og kerfisbundinn breytileika mátti sjá innan
einstakra sprungusveima (sem síðar voru skilgreind-
ir sem „eldstöðvakerfi“) og virtist benda til skorpu-
áhrifa). Þessi vinna leiddi til „Stykkishólmskenning-
arinnar“ (J. Petrol. 1982) þar sem þess er freistað að
skýra bergfræði Íslands í heildstæðu líkani sem m.a.
byggist á „kínematíska módeli“ Guðmundar Pálma-
sonar (1973). Margir þræðir voru raktir á þessum ár-
um (og eru raktir enn) varðandi uppruna súra bergs-
ins, þróun eldstöðva o.fl. sem Guðmundur var aðili að,
og má nefna súrefnissamsætur (Muehlenbachs et al.
1974) og Th-U-samsætur (Condomines et al. 1981).
Aðstæður til bergfræðirannsókna bötnuðu mjög
hér á landi þegar Norræna eldfjallastöðin tók til starfa
1973 en jafnframt þyngdist stjórnunarbyrði Guð-
mundar. Hann tók við stöðu forstöðumanns Norrænu
eldfjallastöðvarinnar árið 1974 og gegndi henni til árs-
ins 1998. Norræna eldfjallastöðin var fyrsta fjölþjóð-
lega vísindastofnun landsins og mikil lyftistöng ís-
lenskum eldfjalla og jarðfræðirannsóknum. Upphaf-
lega var byggð upp aðstaða til rannsókna á sviði berg-
og jarðefnafræði en síðar bættist við tækjakostur til
mælinga á jarðskorpuhreyfingum og aukin áhersla var
lögð á ýmsar jarðeðlisfræðilegar mælingar í tengslum
við eldfjallavöktun. Undir forustu Guðmundar skap-
aði Norræna eldfjallastöðin sér virðingarsess á alþjóð-
legum vettvangi.
Áhugi Guðmundar á jarðeðlisfræði jókst með ár-
unum. Honum varð snemma ljóst mikilvægi halla- og
skjálftamælinga við eldfjallavöktun, en þær skiluðu
miklum árangri í Kröflueldum 1975–1984. Í Kröflu-
umbrotunum gafst í fyrsta sinn tækifæri til margvís-
legra mælinga á samspili gliðnunar og kvikuhreyf-
inga innan rekbeltisins. Það kom jarðvísindamönnum
nokkuð á óvart þegar jarðskjálftavirkni á Kröflusvæð-
inu tók að vaxa aftur vorið 1976, í kjölfar eldgoss-
ins við Leirhnjúk í desember 1975 og umbrotanna í
Kelduhverfi. Guðmundur var í forsvari hóps vísinda-
manna sem túlkuðu þessa atburðarás sem merki um
vaxandi kvikuþrýsting í kvikuhólfi á um 3 km dýpi
undir Kröflueldstöðinni, en sú skoðun var þó talsvert
umdeild. Kröfluhópurinn stóð þó fast á sínu og í Mbl.
27. ágúst 1976 birtist greinargerð þeirra um jarðfræði-
legt ástand Kröflusvæðisins og ályktanir um hættu á
eldgosi, sem hreyfði við mörgum. Í sama mánuði var
eftirlit með svæðinu stóraukið. Kvikuhlaupskenning-
in var síðan sett fram í kjölfar tveggja umbrotahrina
í október og nóvember sama ár þegar mönnum varð
ljóst að kvikan sem stöðugt safnaðist fyrir í kvikuhólf-
inu við Leirhnjúk leitaði lárétt út eftir sprungusveimn-
um í umbrotahrinunum. Þegar í ljós kom að Kröflu-
umbrotin yrðu langvinn þróuðu tæknimenn Norrænu
eldfjallastöðvarinnar sjálfvirkan, síritandi hallamæli
sem komið var upp í stöðvarhúsi Kröfluvirkjunar
haustið 1977 og síðar voru slíkir hallamælar settir upp
innan Kröfluöskjunnar samhliða reglubundnum fjar-
lægðarmælingum. Einnig kom Norræna eldfjallastöð-
in sér upp rannsóknaraðstöðu í Reykjahlíð.
Eldfjallarannsóknir efldust til muna á 7. áratugn-
um með auknum tækjakosti til eldfjallavöktunar. Á
fundi eldfjallamanna á Guadeloupe árið 1981 beitti
Guðmundur sér fyrir stofnun alþjóðasambands eld-
fjallastöðva og WOVO varð til. Meginmarkmið World
Organization of Volcano Observatories er að efla sam-
starf og tengsl stofnana á sviði eldfjallafræði, efla
skoðaskipti, miðla reynslu af eldfjallavöktun og bæta
vöktun eldfjalla, m.a. í þróunarlöndum sem búa við
náttúruvá. Þess má geta að í dag eru um 70 stofnanir
í samtökunum. Guðmundur gegndi þar formennsku í
áratug og treysti það tengsl NE á alþjóðavettvangi til
muna. Í gegnum WOVO sinnti NE m.a. náttúruvá í
Suður-Ameríku og í Afríku. Ennfremur setti stofnun-
in upp vöktunarkerfi á Azoreyjum hliðstætt því sem
þróað var í tengslum við Kröfluelda.
Kvikmyndaferill Guðmundar hófst í Kröflu. Þar
kvikmyndaði hann eldgosin eftir því sem tök voru
á. Síðar samdi hann handrit að sex þátta fræðslu-
myndaröð fyrir sjónvarp sem nefndist Hin rámu reg-
indjúp. Heiti þáttanna fléttaði Guðmundur saman í
vísu: Um sól og jörð,/ um sjó og strönd./ Í sundur
gliðna meginlönd./ Um kraft sem skelfir drótt og dýr./
Í dróma glóðin undir býr./ Ef notum vit sem guð oss
gaf./ Vér getum kannski lifað af. – Í þáttunum fjallaði
Guðmundur um þau öfl sem skapa og umskapa ásjónu
jarðar og greindi frá áhrifum eldgosa og jarðskjálfta
á mannlíf í ólíkum heimshlutum og aðgerðum til að
draga úr tjóni af völdum slíkra náttúruhamfara.
Í grein sem birtist í Mbl. 2. nóvember 1980 fjallar
Guðmundur um hvort hægt sé að segja fyrir um eld-
gos á Íslandi. Þar bendir hann réttilega á að þrátt fyr-
JÖKULL No. 54, 2004 117