Skírnir - 01.09.2001, Page 247
SKÍRNIR
NJÁLUSLÓÐIR
511
fyrir höfundinum af sögulegum ástæðum: á 20. öld hafi íslenskir atvinnu-
hættir, búseta og stjórnarfar gerbreyst. Þar af leiðandi hafi þjóðin þarfn-
ast nýrrar sannfæringar um sjálfa sig og sögu sína á vettvangi menningar-
innar. Færslan frá hetjunni til höfundarins hafi verið eins konar leið til
þess að tengja saman fortíð þjóðarinnar og samtíð, arf og nýsköpun. Mis-
munandi endurritanir á Njáls sögu verða honum leiðarhnoða um kráku-
stíga íslensks menningarvettvangs og tengja saman þau „brot“ sem vísað
er til í titlinum. Endurritun lýsir ferli fremur en ástandi. Hver endurritun
á texta er bundin sérstökum sögulegum aðstæðum sem kanna þarf þegar
saga textans er könnuð. The Rewriting of Njáls Saga er einmitt slík könn-
un, þar sem athugaðar eru endurritanir Njálu á íslensku, dönsku, norsku
og ensku.
En hvernig tengir endurritunarhugtakið þessar tvær bækur saman?
Mér sýnist við samanburð á þeim að Jón Karl styðjist við endurritun bæði
sem greiningarhugtak (þetta er einkum skýrt í The Rewriting of Njáls
Saga) og sem framsetningarbragð (í Hetjunni og höfundinum). Við lestur
Hetjunnar og höfundarins hvarflaði oft að mér að hún minnti á prentað-
an útvarpsþátt, með innskotum og tilvitnunum - marga kafla hennar
mætti jafnvel leiklesa. í því tilviki myndu raddir Njálupersóna í kaflanum
„Skyggnir spekingar“ bergmála draugslega, en Matthías Jochumsson
hljóma í grandvörum barítón, líkt og hann talaði úr hlýrri vinnustofu.
Þessi tilgáta mín er ekki bara byggð á því að Jón Karl starfaði um árabil
sem ritstjóri bókmenntaefnis hjá Ríkisútvarpinu. Við útvarpsþáttagerð
fer fram umtalsverð endurritun (eða þýðing) á táknum og textum, þar
sem lagsbragð höfundar/þáttargerðarmanns má skýrast greina í listinni að
stefna saman röddum og hljóðum og miðla á milli þeirra. Þó að ég hafi
ekki greiðan aðgang að útvarpsþáttum Jóns Karls til samanburðar sýnist
mér að eitt helsta stílmark Hetjunnar og höfundarins sé hvernig sögu-
maður leiðir fram á sviðið aðrar raddir, líkt og dagskrárgerðarmaður í út-
varpi. Skýrasta dæmið um þennan „útvarpsstíl", ef svo má kalla, er líklega
fimmti kafli Hetjunnar og höfundarins, „Réttarhöldin yfir Halldóri Lax-
ness“. Þar setur Jón Karl á svið frægar deilur sem urðu á Alþingi árið 1941
um „samræmda stafsetningu forna“ og fornritaútgáfu Halldórs Laxness
sem braut í bága við hana með nútímastafsetningu. Leikritið er byggt á
þingumræðum, málflutningi í Sakadómi og Hæstarétti ásamt bréfaskrift-
um Halldórs vegna málsins. Frumheimildir eru þannig teknar saman í
leiktexta (með sviðslýsingum) og látnar tala sjálfar án þess að túlkun Jóns
Karls á málinu komi áberandi fram öðruvísi en í vali á heimildum og upp-
röðun þeirra.3
3 Við yfirlestur var mér bent á að annar, þriðji og fimmti kafli Hetjunnar og höf-
undarins voru upphaflega skrifaðir sem útvarpsþættir og fluttir á Rás 1 í Ríkis-
útvarpinu.