Skírnir - 01.09.2001, Page 275

SKÍRNIR
HANDAN SJÁLFDÆMIS OG SAMDÆMIS
539
Ástæður til þess að breyta siðferðilega:
FORMLEGAR ÓFORMLEGAR
(ÓEFNISLEGAR) (EFNISLEGAR)
BJARGFASTAR
(ÓSIÐFERÐIS-
BUNDNAR)
ÓBJARGFASTAR
(SIÐFERÐIS-
BUNDNAR)
rædd í þaula hér á eftir, en sem dæmi um háttarhyggjuleiðir má nefna það
sjálfdæmispróf Sartres að siðferðileg breytni sé réttlætanleg þá og því að-
eins að hún sé í fullu samræmi við aðrar athafnir og skoðanir manns4 og
það samdæmispróf Rawls að breytni sé réttlætanleg þá og því aðeins að
hún sé í samræmi við niðurstöðu sem „öldungar undir fávísisfeldi"5 - það
er veljendur sem eru fávísir um væntanlega stöðu sína í samfélaginu -
myndu komast að eftir að hafa velt fyrir sér og milli sín „yfirveguðum
siðferðisdómum" og mjakað þeim í „ígrundað jafnvægi".6 Hin sann-
gjarna ákvörðunaraðferð ætti til að mynda, samkvæmt jafnvægis-háttar-
hyggju Rawls, að tryggja þá niðurstöðu að eyða skuli öllum ójöfnuði
frumgæða nema því aðeins að slíkur ójöfnuður sé líka þeim til hagsbóta
sem verst eru settir. Samkvæmnis-háttarhyggja Sartres leyfir ekki jafnein-
hlítar ályktanir en þó þá, til dæmis, að maður sem velja þarf á milli hags-
muna föðurlands og fjölskyldu skuli jafnan velja hið sama við sambæri-
legar aðstæður og að val hans sé í samræmi við önnur lífsgildi sem hann
hefur kosið sér.
Reistar á sjálfdœmi Reistar á samdœmi Almennar Aðstæðubundnar
D. Gauthier J. Habermas J. S. Mill P. Foot
Skynsemishyggja Veraldarhyggja
J. P. Sartre J. Rawls B. Gert Logi Gunnarsson
Háttarhyggja Siðferðishyggja
4 Hugmyndin virðist vera sú að það sé lágmarkssiðferðiskrafa að fullt innbyrðis
samræmi sé milli orða manns og athafna, það er milli orða og orða, athafna og
athafna, og svo athafna annars vegar og orða hins vegar. Þetta afbrigði háttar-
hyggjunnar mætti ef til vill kalla samkvæmnishyggju, eins og ég geri hér á eftir.
5 Hér er notað orðalag Þorsteins Gylfasonar sem lýsir kenningu Johns Rawls úr
A Theory of Justice (New York: Oxford University Press, 1971) vel í „Hvað er
réttlæti?“, Skímir 158 (1984).
6 Þess skal að vísu getið að sumir álíta að háttarhyggja Rawls sé ekki sett fram til
réttlætingar siðferðisins í víðustu merkingu heldur eingöngu lykilhugtaka og
-stofnana í opinberum stjórnmálum.