Skírnir - 01.09.2011, Page 34

264
SVANUR KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
lýðræði ef stjórnmálaflokkar landsins móta hver um sig stefnu í
mikilvægustu ágreiningsmálum í þjóðfélaginu og helstu stjórn-
málaflokkar leggja síðan stefnu sína í dóm kjósenda á kjördegi. Að
kosningu lokinni myndar þingmeirihluti eins flokks eða fleiri ríkis-
stjórn og reynir af fremsta megni að hrinda kosningastefnu sinni og
loforðum í framkvæmd. I næstu kosningum fellur síðan dómur
kjósenda; þeir geta að vild endurnýjað eða afturkallað umboð allra
kjörinna fulltrúa. Þannig er samkvæmt þingstjórnarkenningu mögu-
legt að varðveita fullveldisrétt fólksins en um leið framselja vald
tímabundið til kjörinna fulltrúa.5
Kenningin um hina ábyrgu flokka er þannig gildakenning um
lýðræði þar sem bent er á hvernig stjórnmálaflokkar eiga að vera til
þess að tryggja megi ábyrgð valdhafa gagnvart fólkinu, að kjörnir
fulltrúar verði í reynd umboðsmenn almennings en ekki þjónar sér-
hagsmuna. Jafnframt er í kenningunni um ábyrga flokka að finna
mælikvarða sem nota má til að meta raunverulegt ástand full-
trúalýðræðisins hverju sinni. Rannsóknir á lýðræði sem þannig er
lýst hefur fremur skýra og einfalda aðferðafræði: Athygli skal beint
að mikilvægum málum sem til úrlausnar eru og ferill ákvarðana ná-
kvæmlega kortlagður, ekki síst hvaða valkostir eru skoðaðir, hverjir
ráða málalyktum og hverjir þurfa að láta í minni pokann. I virku
fulltrúalýðræði eru stjórnmálaflokkar í lykilhlutverki í öllum þýð-
ingarmestu málum. Þeir móta stefnu fyrir kosningar til löggjafar-
þings og fá í kosningum umboð til að framfylgja stefnu sinni af
fremsta mætti eftir kosningar. Spilling í stjórnmálum er lítil sem
engin. í veiku fulltrúalýðræði fara kjörnir fulltrúar einungis með
formlegt vald til ákvarðana; almenningur ræðu litlu um gang mála
en raunverulegt vald er í höndum sérhagsmuna. Þannig sýna valda-
hafar ekki ábyrgð gagnvart fólkinu og gæta ekki að almannahag
5 Svanur Kristjánsson (2001,2002,2007) fjallar almennt um þingstjórnarkenninguna
og íslenska framkvæmd þingstjórnar. Svanur Kristjánsson (1994: einkum 243-
253) lýsir kenningunni um ábyrga stjórnmálaflokka sem fyrst var sett fram í bók
bandaríska stjórnmálafræðingsins É.E. Schattschneider (1942). Ný greining á
þróun þingstjórnar (e. parliamentary democracy) og stjórnmálaflokkum á
Norðurlöndunum fimm er að finna í nýrri bók sem þeir Torbjörn Bergman og
Kaare Ström ritstýra. Þar er m.a. sérstakur kafli um Island eftir Svan Kristjánsson
og Indriða H. Indriðason (2011).