Skírnir - 01.09.2011, Page 80

310
GUÐMUNDUR J. GUÐMUNDSSON
SKÍRNIR
þau til lykta jafnframt því að taka í lurginn á smáþjófum og öðrum
rumpulýð sem gerði bændum lífið leitt.
Gunnar Karlsson telur að þetta hlutverk hafi stórbændurnir
tekið að sér eftir að héraðsríkin urðu til, goðorðsmönnum fækkaði
og stórhöfðingjarnir voru hættir að geta sinnt þessum óformlegu
hlutverkum sínum sem skyldi.21 Þannig hafi orðið til nýtt félags-
skipulag sem ekki var gert ráð fyrir í lögum. Gunnar bendir einnig
á að stórbændurnir hafi margir hverjir búið á nokkuð ríkum
kirkjustöðum sem óneitanlega hefur styrkt stöðu þeirra bæði innan
sveitar og gagnvart höfðingjunum (Gunnar Karlsson 2004: 343-
345). Rétt er að taka fram að engar heimildir eru til um afskipti stór-
bænda af þessu tagi en tilgáta Gunnars er óneitanlega sennileg.
Hreppstjórarnir gætu einnig hafa komið að svona málum, annað-
hvort sem sjálfstæðir aðilar eða í félagi við stórbændurna, þeir höfðu
þó alla vega ákveðið lögbundið vald sem stórbændurnir höfðu ekki.
Einnig kemur vel til álita að stórbændurnir hafi setið í hreppstjórn
og þannig haft beina aðkomu að þeim málum sem hrepparnir sinntu.
Dæmi eru einnig um að stórhöfðingjar framseldu vald sitt til
stórbænda svo sem þegar Þórður kakali fékk Eyjólfi ofsa völdin í
Skagafirði þegar hann fór til Noregs. Því er síður en svo útilokað að
héraðshöfðingjarnir hafi einnig framselt hluta af valdi sínu innan
héraðs til stórbændanna þótt þeir væru á landinu, þó að ekki séu til
neinar heimildir um það.
Allt hefur þetta stuðlað að sterkri stöðu stórbænda gagnvart
höfðingjunum. Höfðingjarnir voru hættir að gegna einu mikilvæg-
asta félagslega hlutverki sínu innan héraðs og það virðist komið í
hendur annarra. Einnig stafaði sífelldur ófriður af valdabaráttu
þeirra og þar á ofan voru sumir þeirra að því er virðist félitlir, áttu
að minnsta kosti við lausafjárskort að stríða (Gunnar Karlsson 2004:
21 Eitt dæmi er þó til um að stórhöfðingi skipti sér af málum af þessu tagi en það er
skipan Sæmundar Ormssonar Svínfellings um almenning í Hornafirði, hugsan-
lega frá 1245. Tilefni skipunarinnar er óþekkt en líklega hefur Sæmundur verið að
leysa úr einhverju staðbundu ágreiningsmáli. Athyglisvert er þó að í plagginu er
einnig að finna almennar reglur sem gæti verið að finna í hvaða miðaldareglu-
verki sem er. Þar eru, svo dæmi sé tekið, sektarákvæði og tekið fram í lokin að
bændur hafa handsalað skipunina og alþýða samþykkt hana (Gunnar Karlsson
2004: 150-151; íslenzkt fombréfasafn I 1857-1876: 536-537).