Skírnir - 01.09.2011, Side 83

SKÍRNIR
AÐ HALDA FORMANN MEÐ KOSTNAÐI
313
enda segir í Þórðar sögu kakala að þegar Brandur Kolbeinsson hafði
tekið við Ásbirningaveldinu hafi hann haft þær tekjur af sveitunum
sem Kolbeinn hafði haft og sauðtoll (Sturlunga saga II 1946: 69).
Ástæða þess að Ásbirningar hafa verið búnir að koma sér upp
einhvers konar tekjustofnum er líklega sú að þeir voru ekki jafn
fjáðir og aðrir stórhöfðingjar en bætt það upp með forystuhæfi-
leikum og því notið trausts og fulltingis bænda til héraðsvalda þótt
nokkuð hafi skort á fjárhagslegan grundvöll ættarveldisins. Ef rétt
er til getið hafa Ásbirningar einir íslenskra höfðingja verið búnir að
koma sér upp vísi að skatttekjum.26
En þá vaknar spurningin hvers vegna gerðu aðrir höfðingja ekki
slíkt hið sama. Því er fyrst til að dreifa að héraðsríkin áttu sér engan
lagagrundvöll, hvergi var gert ráð fyrir þeim í lagabálkum þjóðveld-
isins og því hefur verið erfiðleikum bundið að tryggja þeim tekju-
grundvöll með löglegum hætti. Einnig er rétt að benda á að margir
héraðshöfðingjanna höfðu nægar tekjur af samanlögðum eignum
sínum og þeim kirkjustöðum sem þeir höfðu heimildir á til að
standa undir kostnaði við ríki sín. Það er því ólíklegt að þeir sem
voru miður staddir hefðu samþykkt að púkka enn frekar undir þá
ríkari. Það hefði því varla reynst samstaða meðal höfðingja um að
setja slíka löggjöf, jafnvel þótt þeir réðu lögum og lofum í lögrétt-
unni og gætu þannig keyrt slíka löggjöf í gegn. Ekki má heldur
gleyma því að líklega hefðu bændur tekið það heldur óstinnt upp ef
reynt hefði verið að binda slíka skattheimtu í lög, jafnvel þótt Skag-
firðingar og Austur-Húnvetningar hefðu verið vanir að efna til sam-
skota handa höfðingjum sínum. Það er því margt sem mælti gegn því
að höfðingjastéttin á íslandi gæti komið sér upp skattstofnum af
eigin rammleik.
Það hefði þó átt að ýta undir vilja höfðingja til að tryggja sér
varanlega tekjustofna að blikur voru á lofti varðandi yfirráð þeirra
yfir kirkjustöðunum. Um þessar mundir var kirkjan að sækja í sig
veðrið víða í Evrópu og unnu klerkar ötullega að því að ná fullum
yfirráðum yfir þeim eignum hennar sem leikmenn höfðu fram að
26 Rétt er þó að hafa í huga að ekki er vitað hvort föst skipan hafi gilt um sauðakvaðir
í ríki Ásbirninga (Helgi Þorláksson 1982: 77).