Skírnir - 01.09.2011, Side 173

SKÍRNIR
MARX í BOÐI BANKA
403
staðreyndum og siðaboðum þá megi réttlæta siðferði með tilvísun
til staðreynda um framtíðina. Stalín hafi látið fórna hálfu kynslóð-
unum með tilvísun til hagsmuna framtíðarkynslóða, hagsmuna hins
fullkomna kommúnisma framtíðarinnar (Popper 1962b: 199-211).
Frumleg og ögrandi er sú hugmynd Poppers að Marx hafi ekki
verið nógu mikill staðleysusinni vegna söguhyggju sinnar. Omur-
leg örlög sósíalismans séu ekki síst því að kenna að Marx vildi eftir-
láta eldhúsum framtíðarinnar að gera sínar eigin uppskriftir. Ffann
hafi ekki viljað setja fram forskriftir að sósíalismanum þar eð hann
taldi að söguleg framvinda sem slík mundi bjarga málunum. Svo
hafi leiðtogar kommúnískra byltingaflokka ekki haft hugmynd um
hvað gera skyldi þegar þeir náðu völdum (Popper 1962b: 108 og
145).
En þessi kenning um forskriftaskort stenst ekki, ég mun síðar
sýna fram á að Marx hafi gert nokkuð handfastar forskriftir að sósíal-
ismanum, forskriftir sem bera í sér frjóanga alræðis.
I ofanálag er kenning Poppers um söguhyggjuna ekki nema
miðlungi sannfærandi. Að því hníga ýmis rök, ég hyggst nú reka
það slyðruorð af söguhyggjunni að hún hljóti að vera alræðisvaldur.
I fyrsta lagi má telja furðulegt að Popper gagnrýni John Stuart
Mill fyrir söguhyggju en hrósi honum jafnframt fyrir frjálslyndi (sjá
t.d. Popper 1957: 71-72). Sem sagt, Popper segir í einni setningu að
söguhyggja sem slík sé alræðisvaldur, í hinni setningunni talar hann
eins og söguhyggja Mills sé stikkfrí.
I öðru lagi er ekki síður undarlegt að Popper skulu varla nefna
söguhyggju frjálshyggjumannsins Herberts Spencer. Spencer taldi að
sagan lyti ófrávíkjanlegum lögmálum, frjáls markaður myndi sigra
hvað sem tautaði og raulaði. Hvorki ríki né einstaklingar ættu að
styðja þurfamenn, komandi kynslóðir myndu þakka okkur ef við
sæjum til þess að þeir dræpust úr hor og fjölguðu sér ekki (Spencer
1851: 264). Stalín og Hitler hefðu ekki getað orðað þetta betur!
Samt væri fáránlegt að kenna Spencer við alræðisstefnu þótt
öfgafrjálshyggja hans hefði í framkvæmd vel getað leitt til auð-
drottnunar. Ekki verður franski frjálslyndissinninn Condorcet
heldur kenndur við alræði en hann var upphafsmaður sögulegrar
nauðhyggju. Hvað sem tautaði og raulaði myndi frelsið sigra að