Skírnir - 01.09.2011, Page 174

404
STEFÁN SNÆVARR
SKÍRNIR
lokum, sagan lyti ófrávíkjanlegum lögmálum, mun Condorcet hafa
sagt (skv. Quinton 1975: 157).
I þriðja lagi er engan veginn gefið að söguhyggjumaðurinn hljóti
að telja rétt að fórna mönnum á altari sögulegra lögmála. Hann gæti
fullt eins sagt að vegna þess að sögulegri framvindu verður ekki
breytt sé engin ástæða til að færa slíkar fórnir. Þannig hugsaði
jafnaðarmaðurinn Karl Kautsky sem mun hafa sagt það tímaeyðslu
að standa fyrir byltingum með tilheyrandi blóðsúthellingum. Sósíal-
isminn myndi sigra hvað sem tautaði og raulaði (um Kautsky, sjá t.d.
Kolakowski 2005: 388-400).
Ekki verður séð að alræðisstefna sé byggð inn í söguhyggju sem
slíka þótt þess séu dæmi að söguhyggjan hafi verið notuð til að rétt-
læta myrkraverk (Stalín og Spencer beittu henni með þeim hætti).
Misnota má allar kenningar, til dæmis misnotuðu nasistar skyldu-
siðfræði Kants, Adolf Eichmann vísaði til hennar þegar hann sagðist
aðeins hafa gert skyldu sína (um Eichmann og yfirgengilega skyldu-
rækni hans, sjá Arendt 1963).
Herbert Marcuse (1972:194-195) hittir naglann á höfuðið þegar
hann segir að undir vissum kringumstæðum megi misnota svo að
segja hvaða sagnspekikenningu sem vera skal til að verja kerfis-
bundið ofbeldi. Frjálslynd sagnspeki sé engin undantekning. Hann
kann að hafa haft Spencer í huga.
Niðurstaða mín er sú að söguhyggjan sem slík sé tæpast ávísun
á alræðishyggju. En ég útiloka ekki að til séu afbrigði söguhyggju
sem séu ávísanir á slík ósköp. Kannski verður söguhyggjan hættu-
leg í blandi við aðrar, vafasamar kenningar, rétt eins og sum efni
sem eru hættulaus ein og sér verða stórhættuleg sé þeim blandað
saman við önnur efni.
Það fylgir sögunni að ýmsir fræðimenn skjóta skildi fyrir Marx,
verja hann gegn gagnrýni Poppers. Rússakomminn Maurice Corn-
forth taldi af og frá að Marx hefði fyrst og fremst stundað spá-
mennsku. Markmið hans hefði verið að skilja samfélagið og nota
þann skilning sem leiðarhnoða fyrir pólitíska virkni. Að svo miklu
leyti sem hann hafi sett fram spásagnir þá hafi þær verið skilyrtar og
því vísindalegar samkvæmt popperskum kokkabókum. Hann hafi
t.d. ekki útilokað að borgarastétt og verkalýðsstétt útrýmdu hvor