Skírnir - 01.09.2011, Side 186

416
STEFÁN SNÆVARR
SKÍRNIR
hvernig hið opinbera barnauppeldi arti sig? Myndi ekki opinbert
barnauppeldi leiða til þess að greinarmunur einkalífs og opinbers
lífs hyrfi? Er þá ekki hætta á að ríkið ráði einkalífi manna?
Ég spyr áfram: Er ekki hætta á að miðstýring leiði til kúgunar?
Verði hagvaldið á einni hendi er voðinn vís.
Athugið að í þessum lista um ráðstafanir gera Marx og Engels
ekki ráð fyrir valddreifingu, hvað þá stofnunum sem geti komið í veg
fyrir valdníðslu.
Eins og sést ýja þeir félagar að því að taka verði upp áætlun-
arbúskap. Verði sá búskapur altækur er hættan sú að hagkerfið verði
fyrirskipunarhagkerfi. Hagfræðingar á borð við Friedrich von
Hayek bentu á að altœkt áætlunarkerfi gæti tæpast virkað öðruvísi
en að verkamönnum væri hreinlega skipað fyrir eins og soldátum í
stríði (sjá t.d. Hayek 1980).
Þó kann hugsunarháttur manna að breytast róttækt í sósíalísku
skipulagi, svo róttækt að menn vinni af hugsjón og þurfi hvorki
gróðasjónarmið markaðar né fyrirskipunarkerfi. En tæpast breytist
hugsunarháttur manna á einni nóttu, á fyrstu árum sósíalismans yrði
sennilega að notast við fyrirskipunarkerfi. Og hver á að gefa fyrir-
skipanirnar?
Mér er hulið hvernig slíkt samfélag geti orðið samfélag frjálsra
manna. Þó ber að slá varnagla, á árum síðari heimsstyrjaldarinnar var
efnahagskerfið breska og bandaríska sveigt undir stjórn ríkisins.
Samt dró ekki mikið úr frelsisréttindum í þessum enskumælandi
löndum.
Takmarkaður áætlunarbúskapur er heldur ekki leiðin til alræðis,
Frakkar og Norðmenn stunduðu slíkan búskap á fyrstu eftir-
stríðsárunum án þess að sálga lýðræðinu.18
En Marx og Engels vildu ganga miklu lengra en þessar fjórar
vestrænu þjóðir sem hér eru nefndar, og sú ganga kann að vera
leiðin til ánauðar. Ekki bætir úr skák að hvergi er að finna ákvæði
um umburðarlyndi, einstaklingsréttindi eða frjáls skoðanaskipti í
forskriftum þeirra félaga. Vandséð er hvernig hægt sé að skapa
18 Hayek hélt ranglega að allur áætlunarbúskapur hlyti að vera ávísun á alræði. Sjá
nánar um þessi mál, Stefán Snævarr 2011: 121, 203 og 213.