Dagblaðið Vísir - DV - 16.11.2018, Blaðsíða 58

58 16. nóvember 2018
Þ
ann 1. desember næstkom­
andi verða 100 ár liðin frá því
að Ísland hlaut fullveldi frá
Dönum og tók eigin málefni
meira í sínar hendur en áður var.
Löngum hefur sjálfstæðisbaráttu
Íslendinga verið þakkað fyrir þenn­
an árangur og fremstur í flokki bar­
áttumanna er að jafnaði nefndur
Jón Sigurðsson, oft nefndur Jón for­
seti. Þá var lýðveldið einmitt stofn­
að á fæðingardegi Jóns sem er fyrir­
ferðarmikill í þjóðarvitund flestra
Íslendinga fyrir vasklega framgöngu
hans í baráttu fyrir sjálfstæði lands­
ins.
En getur hugsast að upphaf sjálf­
stæðisbaráttunnar hafi ekki verið
runnið undan rifjum Íslendinga?
Getur hugsast að upphafið megi
rekja til krafna frá Dönum? Ekki er
víst að öllum hugnist þessi sögu­
skýring en nýlega skrifaði Søren
Mentz, doktor í sagnfræði og for­
stjóri Museum Amager, grein um
þetta sem var birt í Amtsavisen.
„Augnaráðið flöktir aðeins þegar
talið berst að þessu máli. Var Ísland
ekki eitt sinn hluti af Danmörku?
Jú, það er alveg rétt en margir hafa
gleymt því. Bæði á Íslandi og í Dan­
mörku. Það er því við hæfi að segja
frá því af hverju Íslendingar fagna
100 ára fullveldisafmæli á þessu ári.“
Svona hefst grein Mentz sem
fer síðan aftur í tímann og rekur
atburðarásina sem að hans mati
leiddi til þess að Íslendingar fóru að
berjast fyrir sjálfstæði.
Margir Íslendingar konungshollir
„Danski ævintýramaðurinn Jørgen
Jürgensen (Jörundur hundadaga­
konungur, innsk. blm.) kveikti
neista byltingarinnar á Íslandi í júní
1809. Með stuðningi frá breskum
verslunarleiðangri handtók hann
danska stiftsamtmanninn og lýsti
Íslands sjálfstætt frá Danmörku,“
segir Mentz og bætir við að stjórn
Jörundar hafi ekki verið langlíf því
í ágúst hafi breskt herskip birst í
Reykjavík. Skipstjóri þess varð mjög
hissa á að breskir kaupmenn hefðu
hefðu tekið þátt í uppreisn. Stifts­
amtmaðurinn var settur í embætti á
nýjan leik og Jörundur var fluttur til
Lundúna og settur í fangelsi.
„Íslendingar fylgdust rólegir með
þessum atburðum. Þeir höfðu ekki
áhuga á hverjum þeir tilheyrðu.
Fjarri Kaupmannahöfn höfðu þeir
alltaf séð um sig sjálfir,“ segir Mentz
og heldur áfram:
„Í ár fagna Íslendingar 100 ára
fullveldi. Í raun var sjálfstæðið frá
Danmörku mjög langt ferli þar sem
reynt var að halda í einhvers kon­
ar form ríkjasambands. Krafan um
meira íslenskt fullveldi kom nefni­
lega ekki frá Íslandi í upphafi. Fall
einveldisins 1848 hafði í för með
sér mörg ófyrirséð vandamál, áttu
Grundloven (stjórnarskrá Dan­
merkur, innsk. blm.) einnig að
gilda fyrir Ísland og áttu Danir þá
að stjórna Íslandi? Það taldi stjórn­
málamaðurinn Jón Sigurðsson ekki.
Hann færði rök fyrir að Ísland hefði
verið frjálst sambandsríki und­
ir norsku krúnunni með sjálfstæða
stjórn. Hann sagði að eina stöðu­
lagatenging Danmerkur og Íslands
væri persónulegt samband við kon­
unginn sem þjóðhöfðinga tveggja
fullvalda og sjálfstæðra ríkja. Þung­
vægasta röksemd þessa íslenska
þjóðernissinna var að Ísland og
Danmörk væru tvö gjörólík samfé­
lög með tvo ólík tungumál og tvær
ólíkar þjóðir. Það sama hafði verið
sagt um hertogadæmin í Slésvík og
ef ekki var hægt að sameina dönsku
og þýsku í eitt þjóðríki þá var ekki
heldur hægt að búa til ríki Dana og
Íslendinga.“
Síðan víkur Mentz að viðbrögð­
um danskra stjórnvalda.
„Þetta vildi danska ríkisstjórn­
in ekki samþykkja. Stríðin í Slés­
vík stálu allri athyglinni á þessum
tíma svo það var ekki fyrr en 1871
sem danskir stjórnmálamenn sam­
þykktu lög um „Stjórnarskrárlega
stöðu Íslands í konungsríkinu“.
Samkvæmt þeim var Ísland óað­
skiljanlegur hluti af danska ríkinu.
Þrátt fyrir að stjórnarskráin veitti
Alþingi takmarkað löggjafarvald
átti að taka mikilvægar ákvarðanir í
Kaupmannahöfn. Íslendingar sam­
þykktu stjórnarskrána án mikill­
ar hrifningar en margir Íslendingar
voru mjög konungshollir.“
Mentz segir að 1918 hafi danska
ríkisstjórnin á nýjan leik samið um
samband Íslands og Danmerk­
ur. Danskir stjórnmálamenn hafi
of lengi látið undir höfuð leggjast
að hlusta á gagnrýni Íslendinga og
heimastjórnarlögin 1904 hafi ekki
dugað til að koma á ró. Í stuttu máli
sagt hafi Íslendingar ekki viljað vera
óaðskiljanlegur hluti af Danmörku.
Danska ríkisstjórnin og Alþingi
náðu samningi um nýtt ríkjasam­
band, sem var samþykkt í báðum
löndum. Í því var kveðið á um að Ís­
land væri fullvalda ríki í konungs­
sambandi við Danmörku og var
Kristján X „nýr“ konungur Íslands.
„Að þetta tókst 1918 á rætur að
rekja til annarra mála. Mála sem
höfðu mikið tilfinningalegt gildi fyrir
Danmörku. Lok fyrri heimsstyrj­
aldarinnar og ósigur Þýskalands
gaf Dönum tækifæri á að fá Suður­
Jótland aftur ef íbúar Norður­Slés­
víkur vildu það. Ef fólkið í Norður­
Þýskalandi gat greitt atkvæði um
hvaða þjóð það vildi tilheyra var
erfitt að hafna kröfu Íslendinga um
fullveldi, sérstaklega þegar stríðið
hafði sýnt fram á að þeir gátu stýrt
eigin landi. Þetta virtist vera með­
vituð ákvörðun Zahles forsætisráð­
herra. Hann lýsti því einnig yfir að
það gæti aldrei þjónað hagsmun­
um lítillar þjóðar að kúga þjóð sem
væri enn minni. Danmörk gat sam­
einast Suður­Jótlandi og þannig var
hægt að loka sárinu sem varð til í
ósigrinum 1864 (þegar Danir töp­
uðu Suður­Jótlandi í stríði við Þjóð­
verja, innsk. blm.). Verðmiðinn var
stofnun ríkjasambands tveggja sjálf­
stæðra þjóða með einn konung.“n
TÍMAVÉLIN
Kristján Kristjánsson
ritstjorn@dv.is
235.000.000 kr.
FOSSALEYNIR 16, 112 REYKJAVÍK
Bjart og rúmgott atvinnuhúsnæði miðsvæðis á
höfuðborgarsvæðinu samtals 936,4 fm, þar af
skrifstofuhúsnæði, á 2.hæðum, alls 636,2 fm og
iðnaðarhúsnæði, 2 bil með innkeyrsluhurðum,
alls 300,2 fm
Allar nánari upplýsingar veitir Halla fasteignasali
s. 659 4044, halla@gimli.is Halla Unnur Helgadóttir, lögg. fast. s.659 4044
Tegund
Stærð
Atvinnuhúsnæði
936 M2
Bjó
ðu
m
up
pá

frít
t s
ölu
ve
rðm
at
gimli.is / Grensásvegi 13 / 108 Reykjavík / 570 4800 / gimli@gimli.is
Næsti kafli
hefst hjá okkur
n Sjálfstæði Íslands frá Danmörku
Austurvöllur Styttan af Jóni Sigurðssyni.
VAR UPPHAF SJÁLFSTÆÐISKRÖFUNNAR
FRÁ DÖNUM KOMIÐ?
Søren Mentz Umdeild söguskýring.