Morgunblaðið - Sunnudagur - 16.12.2018, Blaðsíða 34

34 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16.12. 2018
LESBÓK
Íslenzkur hárskerari eða danskur drjóli“,„Hún getur læknað heilaþreytu“, „Sápu-drengir“, „Þetta er ekki mín lús“, „Hjálp
það er að kvikna í mér, „Háskaleg hárlitun“,
„Rakarastofan sem fréttastofa“ og „Bítlar og
flókatrippi“. Þessir og fleiri undirkaflar í tíu
meginköflum í nýútkominni bók, Krullað og
klippt – Aldarsaga háriðna á Íslandi, hljóma
æsispennandi, eða a.m.k. býsna forvitnilegir, og
gefa fyrirheit um skemmtilegar sögur. Enda
var leiðarljós höfundanna og sagnfræðinganna
Báru Baldursdóttur og Þorgerðar H. Þorvalds-
dóttur að fólk læsi kynjaða sögu hárgreiðslu og
rakaraiðnar á Íslandi sér til fróðleiks sem og
yndis. Svo vel hefur þeim tekist að gera efninu
skil að bókin var á dögunum tilnefnd til Fjöru-
verðlaunanna, bókmenntaverðlauna kvenna, í
flokki fræðibóka og rita almenns eðlis.
Viðfangsefnið var eins og sérsniðið fyrir
Báru og Þorgerði. Báðar eru með MA-próf frá
bandarískum háskólum; Bára í kvenna- og
kynjasögu og Þorgerður í kynjafræðum auk
þess sem hún lauk doktorsprófi í fræðunum frá
Háskóla Íslands 2012. Þá kom þeim til góða að
Bára hafði lokið sveinsprófi í hárgreiðslu 1978
og starfað um skeið sem hárgreiðslukona sam-
kvæmt gamla starfsheitinu. Um síðustu alda-
mót voru báðar starfandi fræðimenn í Reykja-
víkurakademíunni. Þá og þar hófu þær ritun
bókarinnar, sem er sú 17. í ritröðinni Safn til
Iðnsögu Íslendinga og gefin út af Hinu Ís-
lenska bókmenntafélagi.
Áformað var að bókin kæmi út fljótlega eftir
aldamótin, en ýmsar ástæður urðu til þess að
útgáfan dróst sífellt á langinn. „Satt að segja
vorum við farnar að halda að bókin myndi aldr-
ei koma út þegar skyndilega var ákveðið að
drífa hana í gegn. Þessi saga háriðna á Íslandi
endar árið 2004 og er því fyrst og fremst ald-
arspegill 20. aldar sem fjallar um störf rakara
og hárgreiðslukvenna,“ segja þær.
Tveir ólíkir heimar
Þeim fannst kynjavinkill sögunnar sérstaklega
áhugaverður. „Í grundvallaratriðum voru hár-
greiðslukonur og rakarar að vinna sömu störf;
að greiða og snyrta hár. Menningin, hefðirnar,
launakjörin og flest sem nöfnum tjáir að nefna
voru samt með gjörólíkum hætti. Tveir ólíkir
heimar. Rakarastofan var griðland karl-
mennskunnar þar sem allt fór fram fyrir opn-
um tjöldum og menn af öllum stéttum skegg-
ræddu og rifust um pólitík og allt mögulegt.
Dæmi voru um að menn kæmu gagngert í þeim
erindagjörðum. Hárgreiðslustofurnar voru lok-
aðri heimur, framan af með litlum klefum fyrir
hverja konu og tjöldin dregin fyrir þegar þær
voru til dæmis í permanenti. Þegar lagningar-
tíminn stóð sem hæst á sjötta áratugnum sátu
þær hins vegar hlið við hlið undir þurrkunum
og spjölluðu saman.“
Lagningartímann kalla þær tímabilið þegar
algengt var að konur ættu fastan tíma einu
sinni í viku á hárgreiðslustofu, létu setja rúllur í
hárið og greiða það síðan þannig að hár-
greiðslan dygði þar til næst. „Áratugum áður
höfðu viðskiptavinir stundum komið grálúsugir,
jafnvel „fínustu konurnar í bænum“, og hár-
snyrtifólk neyðst til að þvo, greiða og nota heitt
krullujárn í „lifandi“ hárið. Einn viðmælenda
okkar sagði að yfirleitt hefði fólk ekki vitað að
það væri lúsugt, en alltaf verið látið vita af því á
varfærnislegan hátt. Flestir hegðu tekið tíðind-
unum vel og þakkað fyrir en aðrir skammast
sín og aldrei komið aftur. Einstaka sinnum var
reynt að útrýma lúsinni á stofunum.“
Lúsin kemur við sögu í kaflanum Hár-
greiðslustofunni, sem að öðru leyti fjallar mest
um þróun og nýjungar í faginu hvað varðar
meðhöndlun hárs og hárgreiðslu sem og tæki
og tól ýmiss konar. Hárblásarinn, sem aðallega
hafði verið notaður til að þurrka hár og móta
bylgjur, varð eitt mesta þarfaþing á áttunda
áratugnum og m.a. „notaður til að blása form-
klippt hár í réttar skorður“ eins og þar stendur.
„Túpering – tvær hæðir og ris“
„Í síðasta kaflanum, Tísku og tíðaranda, fjöllum
við um helstu tískustrauma liðinnar aldar. Við
beinum sjónum að framlagi hárgreiðslufólks
við að innleiða nýja strauma og stefnur í hár-
tískunni og efla tískuvitund almennings. Sam-
hliða tæpum við á hugmyndafræðilegum og
þjóðfélagslegum forsendum ýmissa tísku-
fyrirbæra, til dæmis drengjakolls og bítlahárs,
en það síðarnefnda átti ekki vinsældum að
fagna meðal rakara eins og frægt varð og lesa
má um í einum undirkaflanum, Hart í ári hjá
hárskerum. Um svipað leyti varð „túpering –
tvær hæðir og ris“ þekktur frasi í fræðunum.
Og ekki að ósekju því samfara því að pils
kvenna styttust lyftist hárgreiðslan í hæstu
hæðir.“
Krullað og klippt er til jafns saga beggja
greina, hárgreiðslu og hárskeraiðnar. Fyrstu
tvær rakarastofurnar tóku til starfa í Reykja-
vík með tveggja daga millibili árið 1901 og
fyrsta hárgreiðslustofan árið 1912. Hársnyrti-
iðn varð svo lögvernduð iðngrein árið 1993 og
til varð ný stétt, hársnyrtar. Eftir að Bára og
Þorgerður höfðu ákveðið kaflaskiptingar í
stórum dráttum fóru þær á stúfana og töluðu
við hárgreiðslufólk og rakara fyrr og síðar um
allt land, oftast augliti til auglitis en líka sím-
leiðis. „Við tókum meira en 100 viðtöl, sem eru í
rauninni grunnurinn að bókinni og því afar
mikilvægar heimildir. Þar sem við byrjuðum
skömmu eftir aldamótin náðum við allri 20. öld-
inni. Elsti viðmælandi okkar fæddist árið 1903
og var að læra kringum 1920.“
Þær eru sammála um að viðtölin hafi verið
mest gefandi í ferlinu. „Samstarf við dásamlegt
fólk, sem deildi með okkur sögum af lífi sínu og
starfi, situr eftir í minningunni. Um 250 ljós-
myndir eru í bókinni, margar úr einkasöfnum,
og erum við afar þakklátar öllum sem treystu
okkur fyrir þeim. Töluverð vinna fólst í að nafn-
greina fólkið á myndunum, en það tókst að
langmestu leyti,“ segja þær og benda á að iðn-
greinin sem slík sé ákaflega myndræn. Myndir
af hárgreiðslum séu í það minnsta fallegri en af
pípulögnum svo dæmi sé tekið.
Gríðarmikil heimildavinna liggur að baki
bókinni. Verkaskiptingin að því leytinu sem og
öðru var í nokkuð föstum skorðum. Suma kafl-
ana skrifuðu þær saman, aðra hvor um sig og
svo lúslásu þær allt saman „þúsund sinnum“
eins og þær segja. „Við fórum að minnsta kosti
aldrei í hár saman,“ svara þær spurðar hvort
aldrei hafi komið upp ágreiningur um efnistök
og annað í þessu nána samstarfi. Þær eru stolt-
ar af að hafa skrifað þennan mikla doðrant, sem
ásamt heimildaskránni er hátt í fimm hundruð
blaðsíður, um stétt sem ekki átti sér sögu. Þrátt
fyrir viðtöl í blöðum og tímaritum um tísku-
greiðslur, jólaklippingar og slíkt segja þær að
þessari stétt handverksfólks hafi lítt verið
hampað í áranna rás.
Kynjuð viðhorf fyrri tíma
„Í hefðbundnum byggðasögum er jafnan fjallað
um frystihúsið og stóru fyrirtækin með tugi
manns í vinnu en ekkert verið að eyða púðri á
rakarann eða hárgreiðslukonuna á horninu.
Samt eiga flestir sér góðar eða vondar hársög-
ur og hafa notið þjónustu þeirra. Þess vegna
má segja að Krullað og klippt sé lýsandi fyrir
hversdagsmenningu borgarsamfélags á 20. öld.
Þróun almenns hreinlætis er hluti af þeirri
sögu, sem jafnframt lýsir kynjuðum viðhorfum
fyrri tíma,“ segja Bára og Þorgerður.
Þær nefna sem dæmi að hárgreiðslukonur
hafi fram eftir 20. öldinni þurft að sitja undir
spurningum á borð við hvort mennirnir þeirra
gætu ekki séð fyrir þeim. „Meira að segja á átt-
unda áratugnum þegar þær voru í viðræðum
við verðlagsstjóra um verðskrá í samræmi við
rakara var viðkvæðið þetta: „Stelpur mínar,
þurfið þið nokkuð að hækka verðskrána, eruð
þið ekki allar svo vel giftar?“
Höfundarnir Bára
Baldursdóttir og
Þorgerður H.
Þorvaldsdóttir
Morgunblaðið/Eggert
„Við fórum aldrei í hár saman“
Sagnfræðingarnir Bára Baldursdóttir og Þorgerður H. Þorvaldsdóttir leituðu víða fanga og tóku m.a. um hundrað viðtöl fyrir bókina
Krullað og klippt – Aldarsaga háriðna á Íslandi, sem fjallar um störf rakara og hárgreiðslukvenna. Bókin er líka saga borgarsamfélags
Valgerður Þ. Jónsdóttir vjon@mbl.is
Konur í hárþurrkum á Hárgreiðslustofunni Permu árið 1961. Rakarastofa Árna S. Böðvarssonar við Þingholtsstræti, líklega árið 1912.
Sigurður Elíasson rakarameistari á Akureyri
ásamt „sápustráknum“ Þórði Jónssyni árið 1923.
Hárgreiðslustofa Gróu Halldórsdóttur á Siglufirði. Lengst til hægri stendur eigandinn og talar í
síma. Stofan var stofnuð árið 1934. Myndin er líklega tekin á árabilinu 1940-1942.