Morgunblaðið - 16.04.2019, Side 15

15
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 16. APRÍL 2019
Leikur Fátt gleður vegfarendur höfuðborgarinnar meira en að rekast á vinalega kisu sem er til í að láta leika við sig og mynda í bak og fyrir. Þessi guli köttur var mjög samvinnuþýður.
Kristinn Magnússon
Tilgangur þessarar
greinar er að varpa
ljósi á hvernig lánveit-
ingar fjármálafyrir-
tækja horfa við um-
boðssvikaákvæði 249.
gr. almennra hegning-
arlaga. Borin verða
saman tvö mál þar sem
stjórnendur fjármála-
fyrirtækja voru
ákærðir fyrir um-
boðssvik fyrir þátt
sinn í tilteknum lánveitingum við-
komandi fyrirtækja. Annað málið er
svonefnt Exeter-mál en þar voru
ákærðu sakfelldir fyrir umboðssvik
vegna lánveitinga Byrs sparisjóðs
til að fjármagna kaup á stofn-
fjárbréfum í sparisjóðnum (dómar
Hæstaréttar frá 7. júní 2012 í máli
nr. 442/2011 og frá 31. október 2013
í máli nr. 135/2013). Hitt málið er
svokallað SPRON-mál, þar sem
sýknað var af umboðssvikaákæru
vegna lánveitingar Sparisjóðs
Reykjavíkur og nágrennis
(SPRON) til Exista hf. (dómur
Hæstaréttar frá 19. janúar 2017 í
máli nr. 525/2015).
Í grein höfundar sem birtist í
Morgunblaðinu 1. apríl sl. var
fjallað um skilyrði umboðssvika með
áherslu á skilyrðið um auðgunar-
ásetning. Í greininni var komist að
þeirri niðurstöðu að tiltekin gagn-
rýni á dómaframkvæmd Hæsta-
réttar í málum tengdum efnahags-
hruninu ætti ekki rétt á sér. Þannig
hafi lengi verið lagt til grundvallar í
dómaframkvæmd að nægilegt sé til
sakfellingar fyrir umboðssvik að
hinn brotlegi misnoti aðstöðu sína,
t.d. sem starfsmaður eða stjórnandi
fyrirtækis, þannig að veruleg fjár-
tjónshætta hljótist af, að uppfylltum
öðrum skilyrðum brotsins. Jón
Steinar Gunnlaugsson
lögmaður og fyrrver-
andi hæstaréttardóm-
ari ritaði einnig grein í
Morgunblaðið um
sama viðfangsefni 3.
apríl sl., þar sem önd-
verðum sjónarmiðum
var haldið fram meðal
annars um skýringu á
skilyrðinu um auðg-
unarásetning. Í grein
hans var jafnframt
vitnað til umfjöllunar
dr. Erik Werlauff
hæstaréttarlögmanns
og prófessors við Háskólann í Ála-
borg um hvernig skilyrðið um auðg-
unarásetning er skýrt í tengslum
við umboðssvik í dönskum rétti.
Exeter-málið
Exeter-málið snerist um tvær
lánveitingar Byrs sparisjóðs til
Tæknisetursins Arkea ehf. (síðar
Exeter Holdings ehf.) sem áttu sér
stað 13. október 2008 og 29. desem-
ber 2008 og námu samanlagt rúm-
um einum milljarði króna. Til-
gangur lánveitinganna var að
fjármagna kaup Exeter Holdings
ehf. á stofnfjárbréfum í sparisjóðn-
um. Seljendur bréfanna voru MP
banki hf., formaður stjórnar Byrs
sparisjóðs, sem og tilteknir aðrir
stjórnarmenn og lykilstarfsmenn
sparisjóðsins og aðilar þeim tengdir.
Lán sparisjóðsins til Exeter Hold-
ings ehf. voru veitt með veði í stofn-
fjárbréfunum sjálfum en aðrar
tryggingar voru ekki settar fyrir
lánunum. Eigið fé lántakans Exeter
Holdings ehf. var neikvætt þegar
lánin voru veitt. Í apríl 2010 var
sparisjóðurinn tekinn yfir af Fjár-
málaeftirlitinu og í maí 2011 var bú
Exeter Holdings ehf. tekið til gjald-
þrotaskipta. Engar eignir fundust í
búi Exeter Holdings ehf. fyrir utan
umrædd stofnfjárbréf í sparisjóðn-
um sem þá voru orðin verðlaus.
Ekkert fékkst greitt upp í lýstar
kröfur í bú Exeter Holdings ehf.,
þar á meðal kröfur sparisjóðsins
vegna umræddra lána til félagsins
til kaupa þess á stofnfjárbréfum af
fyrrgreindum aðilum.
Í Exeter-málinu voru formaður
stjórnar Byrs sparisjóðs (A) og
sparisjóðsstjóri (B) sakfelldir í
Hæstarétti fyrir umboðssvik með
því að hafa staðið að fyrrgreindum
lánveitingum sparisjóðsins til Ex-
eter Holdings ehf. Í forsendum
Hæstaréttar var vísað til þess að á
þessum tíma hafi verið veruleg
lausafjárþurrð hjá fjármálafyrir-
tækjum, hlutafjármarkaður í mikilli
óvissu og þrír stærstu viðskipta-
bankar landsins fallið um líkt leyti.
Mat á verðgildi stofnfjárbréfanna
sem trygginga fyrir lánunum hafi
verið óviðunandi og í miklu ósam-
ræmi við reglur sparisjóðsins. Auk
þess hafi ákærðu A og B verið van-
hæfir til að taka ákvörðun um fyrri
lánveitinguna, en síðari lánveitingin
hafði verið samþykkt af stjórn
sparisjóðsins. Með aðgerðum sínum
voru ákærðu A og B taldir hafa
komið málum þannig fyrir að
áhættu á tjóni vegna stofnfjárbréf-
anna var velt yfir á sparisjóðinn. Á
sama tíma hafi seljendur stofnfjár-
bréfanna losnað undan skuldbind-
ingum gagnvart MP banka hf., sem
upphaflega hafði lánað þeim til
kaupa á umræddum stofnfjár-
bréfum, og MP banki hf. fengið þau
lán endurgreidd. Með háttsemi
sinni voru ákærðu A og B taldir
hafa misnotað aðstöðu sína hjá
sparisjóðnum í skilningi 249. gr.
hegningarlaga. Hafi sparisjóðurinn
orðið bundinn við umrædda gern-
inga og þeir skapað verulega fjár-
tjónshættu fyrir sjóðinn, en sú
hætta raungerðist síðan þar sem
lánin fengust ekki endurgreidd.
Ákærðu A og B voru dæmdir til að
sæta fangelsi í fjögur og hálft ár.
Við ákvörðun refsingar leit Hæsti-
réttur til þess að A losnaði undan
persónulegum ábyrgðum vegna
brotanna sem voru veruleg að um-
fangi og að þau voru framin í skjóli
stöðuumboðs B.
Forstjóri MP banka hf. (C) var
sakfelldur fyrir hlutdeild í umboðs-
svikum ákærðu A og B fyrir þátt
sinn í fyrri lánveitingunni í október
2008. Hæstiréttur taldi sannað að
ákærða C hafi ekki getað dulist að
lánveitingin hafi verið ólögmæt og
til þess fallin að valda Byr sparisjóði
verulegri fjártjónshættu, þó svo að
ákærði C hafi ekki vitað hvernig
staðið var að lánveitingunni af hálfu
sparisjóðsins. Var ákærði C dæmd-
ur til að sæta fangelsi í eitt ár.
SPRON-málið
Hitt dómsmálið sem hér verður
gert að umtalsefni er svonefnt
SPRON-mál. Þar voru þáverandi
framkvæmdastjóri og stjórn
SPRON ákærð fyrir umboðssvik
vegna tveggja milljarða króna lán-
veitingar sparisjóðsins til Exista hf.
Lánið var veitt 30. september 2008
eða nokkrum dögum áður en ís-
lenska fjármálakerfið riðaði til falls.
Um var að ræða svokallað peninga-
markaðslán sem stjórn sparisjóðs-
ins tók ákvörðun um að veita Exista
hf. til eins mánaðar og án trygginga.
Lánið fékkst ekki endurgreitt. Í
málinu voru ákærðu nánar tiltekið
borin sökum um að hafa misnotað
aðstöðu sína hjá sparisjóðnum og
stefnt fé hans í verulega hættu, með
því að fara út fyrir heimildir til lán-
veitinga. Ákærðu voru sýknuð bæði
í dómum héraðsdóms og Hæsta-
réttar. Sú niðurstaða var meðal
annars byggð á því að samkvæmt
árshlutauppgjöri hafi eiginfjár- og
lausafjárstaða Exista hf. verið afar
sterk þremur mánuðum áður en
lánið var veitt og endurfjármögnun
félagsins tryggð fram í desember
2009. Voru hlutaðeigandi stjórnar-
menn sparisjóðsins taldir hafa mátt
treysta því að uppgjörið gæfi rétta
mynd af stöðu félagsins. Þetta varð
niðurstaðan enda þótt umrætt lán
hefði verið veitt án trygginga og á
viðsjárverðum tímum í íslensku
efnahagslífi en ákærðu voru ekki
talin hafa mátt sjá fyrir það hrun á
fjármálamörkuðum sem varð stuttu
síðar.
Samantekt
Eins og SPRON-málið ber með
sér er ekki sjálfgefið að viðskipta-
legar ákvarðanir verði taldar um-
boðssvik enda þótt þær skapi
áhættu og leiði jafnvel til tjóns þeg-
ar upp er staðið. Til að ákvörðun
verði virt sem umboðssvik þarf
meira að koma til, þar með talið að
viðkomandi hafi misnotað aðstöðu
sína. Því skilyrði töldu dómstólar
fullnægt í Exeter-málinu en ekki í
SPRON-málinu. Að mati greinar-
höfundar veitir SPRON-málið jafn-
framt vísbendingu um að íslenskir
dómstólar gæti varfærni við að fella
viðskiptalegar ákvarðanir undir um-
boðssvik þótt áhættusamar séu. Í
tilviki lánveitinga skiptir þá ekki
síst máli hvort þær hafi farið fram í
samræmi við lánareglur og mat á
áhættu verið forsvaranlegt.
Eftir Friðrik Árna
Friðriksson Hirst » SPRON-málið veitir
vísbendingu um að
dómstólar gæti var-
færni við að fella við-
skiptalegar ákvarðanir
undir umboðssvik þótt
áhættusamar séu.
Friðrik Árni
Friðriksson Hirst
Höfundur er doktorsnemi í refsirétti
við Lagadeild Háskóla Íslands.
Áhættusamar lánveitingar og umboðssvik