Náttúrufræðingurinn - 2019, Side 6

Náttúrufræðingurinn
6
nokkrum mínútum eftir hlaupið. Mökk-
urinn líktist því helst að gufubólstrar
stigju upp úr öskjunni og er talið að
hlaupið hafi afhjúpað grunnstæðan
jarðhita undir yfirborði jarðar. Einnig
kann að hafa komið við sögu ryk sem
þyrlaðist upp við berghlaupið.
Margvíslegar mælingar og rann-
sóknir fóru fram á berghlaupinu og
afleiðingum þess af hálfu Veðurstof-
unnar og Jarðvísindastofnunar Háskóla
Íslands. Teknar voru loftmyndir af
berghlaupsurðinni og unnin landlíkön á
grundvelli þeirra, og útvegaðar myndir
og landlíkön af Öskju fyrir berghlaupið.
Hlaupurðin á botni Öskjuvatns var
kortlögð með fjölgeislamælitæki af báti.
Teknar voru ljósmyndir af hlaupurðinni
og öðrum ummerkjum og bornar saman
við myndir af ýmsum svæðum í Öskju
fyrir hlaup. Loks voru ummerki um
flóðbylgjuna sem skolaðist upp á bakka
Öskjuvatns mæld með GPS-tækjum og
leysikíki og unnin kort af útbreiðslu
hennar. Þá var berghlaupið kortlagt
með hitamyndavél og mæld hæð vatns-
borðs í Öskjuvatni.
Árið 1875 varð stórt eldgos í Öskju
og leiddi það til myndunar Öskjuvatns á
nokkrum áratugum með endurteknum
jarðföllum og berghlaupum. Reyndar
var sig byrjað í Öskju áður en gosið
hófst þannig að rekja má myndun vatns-
ins nokkru lengra aftur.1 Þverhníptir
hamraveggir öskjunnar eru enn
óstöðugir og sprungnir, og að auki kann
spenna af völdum jarðskorpuhreyf-
inga í rótum eldstöðvarinnar að valda
enn frekari óstöðugleika á ákveðnum
stöðum í öskjubrúninni. Það má því
segja að berghlaupið í Öskju árið 2014
sé óbein afleiðing af þessu mikla eld-
gosi. Berghlaup sem eru tugir milljóna
m3 að stærð verða ekki oft hér á landi
fremur en í öðrum löndum. Þegar slík
hlaup eru ekki í beinum tengslum við
eldgos eru þau á vissan hátt hættulegri
fólki en hlaup í gosi. Síður er við því
að búast að berghlaup verði þegar ekki
er um að ræða umrót og jarðskorpu-
hreyfingar sem eldgosi fylgja og má
því ætla að slík hlaup komi mönnum
frekar að óvörum. Því er fyllsta ástæða
til þess að kanna hlaup þessarar gerðar
þegar þau verða og reyna eftir því sem
unnt er að greina orsakir þeirra, til þess
meðal annars að geta afmarkað svæði
þar sem vísbendingar eru um hættu á
berghlaupi.
Hér verður gerð grein fyrir mæl-
ingum og rannsóknum á berghlaupinu,
flóðbylgjunni og líkanreikningum sem
unnir hafa verið til þess að meta hættu
af völdum slíkra bylgna. Nánari lýs-
ingu á hlaupinu, ljósmyndir af jarðar-
umróti af þess völdum og ummerkjum
flóðbylgjunnar á bökkum Öskjuvatns
er að finna í skýrslu um mælingarnar.2
Markmiðið með rannsóknunum var
meðal annars að vinna öryggisáætlun
fyrir umferð ferðamanna og annarra við
Öskju þar sem tekið yrði tillit til þeirrar
hættu sem stafar af hugsanlegum berg-
hlaupum í Öskjuvatn.3
1. mynd. Berghlaupsurðin í suðausturbrún Öskju, að hluta hulin nýsnævi. – The rockslide debris in the southeastern slopes of the Askja
caldera, partly covered with fresh snow. Ljósm./Photo: Kristinn I. Péturs son, 1.8. 2014.