Náttúrufræðingurinn - 2019, Síða 36

Náttúrufræðingurinn
36
INNGANGUR
Auðnir þekja stóran hluta Íslands
og áhrif sandauðna ná til nærri allra
annarra vistkerfa landsins. Áfok frá
sandauðnum myndar móðurefni mold-
ar (bergefnin sem veðrast með tímanum
við jarðvegsmyndun; e. parent mater-
ial) um land allt og mótar eiginleika
og frjósemi vistkerfa. Ryk hefur áhrif
á bráðnun jökla, veðurfar og heilsufar
manna og dýra.1 Íslensku auðnirnar
eru líklega stærstu eyðimerkur sem
finnast utan þurrkasvæða jarðar. Þær
eru stærstu auðnirnar sem þaktar
eru lausum basískum gosefnum og
um leið stærstu „svörtu“ eyðimerkur
jarðarinnar. Yfirborðsferli (e. surface
processes) eru virkari og fjölbreyttari
en í flestum öðrum auðnum á jörðinni
og hér er að finna einhverjar virkustu
rykuppsprettur jarðar. Sandfok var jafn-
framt meginþáttur í eyðingu vistkerfa á
Íslandi, einkum eftir landnámið þegar
athafnir manna gerðu vistkerfi við-
kvæm fyrir raski.
Á undanförnum áratugum hafa
verið gerðar margvíslegar rannsóknir
á auðnum landsins, meðal annars á
vegum höfunda þessarar greinar og
samstarfsmanna þeirra. Þessum rann-
sóknum hafa einkum verið gerð skil
í alþjóðlegum fræðiritum. Töluvert
af þessari þekkingu er kynnt í ritinu
The Soils of Iceland2 og í yfirlitsgrein í
Aeolian Research,3 en ekki hefur verið
gerð grein fyrir efninu áður á íslensku.
Hér verður tekin saman margvísleg
þekking um sandauðnir landsins, áfok
og ryk í tveimur greinum. Í fyrri grein-
inni er leitast við að skýra eðli sand-
auðna og sandfoks. Síðari greinin ber
undirtitilinn „Áfok og ryk“ og birtist
hún í Náttúrufræðingnum síðar á árinu
2019.4 Þar er lögð áhersla á að skýra
áfok, einkum hvaðan það kemur, hve
mikið það er, áhrif þess og hvernig eðli
þess hefur breyst á umliðnum öldum.
VINDROF – SAGA
Vindrofsfræði eru nefnd „aeolian
sciences“ eða álíka á alþjóðamálum,
dregið af heiti Aeolian-eyja undan
ströndum Sikileyjar á Miðjarðarhafi.
Upphaf þeirra má einna helst rekja til
einstæðrar bókar Bretans Ralphs A.
Bagnolds, The Physics of Blown Sand
and Desert Dunes, sem kom út árið
1941.5 Þar eru leiddar fram jöfnur, líkön
og skýringar sem vel hafa staðist tímans
tönn. Önnur vatnaskil í vindrofsfræðum
fylgdu þróun líkans eða jöfnu sem var
ætlað að spá fyrir um vindrof út frá auð-
mælanlegum þáttum (vindrofsjafnan, e.
Wind Erosion Equation), og er kennd
við bandarískan hóp undir forystu W.S.
Chepils. Ýtarleg yfirlitsgrein um jöfn-
una var birt 1963;6 sjá einnig samantekt-
arverk Skidmores o.fl.7,8 Jafnan hefur
verið endurskoðuð (e. Revised Wind
Erosion Equation) sem hefur meðal
annars verið notuð í Evrópu.9,10 Margar
afleiður eru til af jöfnum fyrir vindrof,
til dæmis áströlsk vindrofslíkön.11
Þessar jöfnur hafa einkum haft þýðingu
fyrir vindrof af ökrum og auðnum, en
henta illa fyrir misvel gróinn úthaga.9,12
Rannsóknir á ryki eru nýrri af nálinni,
en þær hafa aukist verulega á undan-
förnum árum eftir því sem áhrif svifryks
á vistkerfi, loftslag, þar á meðal hlýnun-
aráhrif, og lýðheilsu hafa orðið ljósari.1
Í upphafi voru rannsóknir á vindrofi
hérlendis einkum bundnar við mæl-
ingar áfokshraða til þess að geta rakið
umhverfisbreytingar í landinu. Aðferða-
fræðin felst í því að mæla þykknun jarð-
vegs á milli öskulaga af þekktum aldri.
Sigurður Þórarinsson13 o.fl. veittu því
athygli að áfokshraðinn margfaldaðist
(4–10-falt) við landnámið, sem má rekja
til hruns vistkerfa og vindrofs í kjölfar
nýtingar mannsins. Þorleifur Einars-
son,14 Guttormur Sigbjarnarson15 og
Grétar Guðbergsson16,17 voru á meðal
frumkvöðla á þessu sviði, og síðan hafa
fjölmargir fylgt í kjölfarið.
Sandfokið á Rangárvöllum og í Land-
sveit í lok 19. aldar var vendipunktur
hérlendis í baráttu við sandfok. Sand-
græðsla ríkisins, sem síðar varð Land-
græðsla ríkisins og nú Landgræðslan,
var stofnuð til að hefta fokið árið 1907.
Þá sögu hafa þeir Arnór Sigurjóns-
son18 og Friðrik G. Olgeirsson rakið
skilmerkilega.19
Allmörg hugtök fylgja vindrofs-
fræðum og eru þau skýrð í rammagrein
á bls. 38.
FLOKKUN SANDAUÐNA
Auðnir ná til margra flokka í vist-
gerðaflokkun Náttúrufræðistofnunar
Íslands,20 og eru meðal annars flokk-
aðar undir vistlendunum „melar og
sandlendi“. Sú flokkun sem hér er
stuðst við er flokkun yfirborðsgerðar
sem notuð var við að kortleggja jarð-
vegsrof á Íslandi.21 Samkvæmt rof-
flokkuninni er lítt gróið land flokkað
í mela, urðir, hraun og moldir, og síðan
sandflokkana sanda, sandmela og sand-
hraun sem saman mynda sandauðnir
1. mynd. Íslenskar sandauðnir. Svörtu doppurnar sýna hvar mikilvirkustu rykuppspretturnar er að
finna. – Icelandic sandy deserts. The dark red-coloured areas are “sandur”, red is “sandy lavas”
and yellow represents “sandy gravel” surfaces. The black dots indicate where the hyperactive
dust sources are found (general area).