Náttúrufræðingurinn - 2019, Qupperneq 51

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
51
gjafi kvíslar. Hún er oftast blöðru-
laga. T. cylindrica er þar ekki getið. Í
Þörungaflóru Evrópu, Die Algen, sem
kennd er við Gustav Lindau (1971/1930),
eru fjórar tegundir, T. cylindrica þar
á meðal.3
LÆKJAGÖRN
Hérlendis hefur aðeins verið skráð
tegundin Tetraspora cylindrica (Wahl.)
C. Agardh, sem sagt var frá í upphafi
greinar. Í lýsingunni hjá Lindau er hún
sögð sívöl, ekki hol, spannarlöng og
2–15 mm breið, dálítið kylfulaga í end-
ann, grágræn og þéttvaxin. Frumur egg-
eða kúlulaga, 2–17 míkrómetrar, með
glærum og þykkum vegg. Vex í stöðugu
eða hægrennandi vatni. Þar kemur fyrir
samnefni á tegundinni, Stapfia cylindrica
Chod.3 Þessi lýsing stemmir ekki sérlega
vel við íslensku eintökin, sem yfirleitt
eru lengri og virðast oft vera hol. Annars
er merkilegt hversu lækjagörn er mis-
munandi stórvaxin hérlendis. Stærst
verður hún í lækjum og tjörnum með
hreinu lindavatni, en mun smávaxnari
í stórum vötnum, sbr. meðfylgjandi
myndir. Þessi mismunur getur verið allt
að hundraðfaldur, og mætti því halda að
um fleiri tegundir eða aðskilin afbrigði
væri að ræða. Það mun vera ókannað
mál. Þegar lækjagörn er stærst er hún
stórvöxnust allra þörunga í ferskvatni á
Íslandi og að sama skapi áberandi.
Tetraspora cylindrica var upphaflega
getið frá Lapplandi (Svíþjóð) af Göran
Wahlenberg, Uppsölum, sem Ulva
cylindrica, endurnefnd af Carl Agardh,
biskupi og þörungafræðingi í Karlstad,
í riti hans Systema algarum (1824), með
núgildu nafni.4 Tegundin virðist vera
heimsdreifð. Á vefsetrinu AlgaeBase5
eru heimildir um hana frá Spáni, Rúm-
eníu, Rússlandi, Tadsjikistan, Kína,
Japan, Taívan, Indlandi, Pakistan,
Norður-Ameríku og Argentínu. Hún er
líklega algeng hérlendis, einkum í köldu
lindavatni, og verður þar einna stór-
vöxnust og mest áberandi. Tegundin
fannst fyrst hér á landi við Elliðavatn
1809. Í stöðuvötnum vex hún helst þar
sem kaldar lindir spretta fram, svo sem í
Þingvallavatni. Við vatnið er hún algeng
í gjám með um 3 stiga meðalhita.6 Sama
er að segja um Mývatn, þar er lækjagörn
algeng við austurströnd Syðriflóa þar
sem kalt lindavatn streymir fram.
Grænþermi. Lækjagörn líkist sumum teg-
undum Enteromorpha í vaxtarlagi, sem allar
eru að mestu leyti bundnar við sjó, einkum E.
intestinalis, er sumir kalla slafak, en það heiti
er notað um ýmsa grænþörunga. Fræðinafn
hennar vísar til innyfla og því mætti kalla hana
grænþermi, sbr. norsku tarmgrønske. Það til-
heyrir bálkinum Ulvales, sem kenndur er við
Ulva lactuca (grænhimnu eða maríusvuntu).
Það er óskylt Tetraspora, hefur pípulaga þal,
ekki hlaup- eða slímkennt, með samlægum
frumum, og er því auðvelt að greina það frá
lækjagörn með smásjárskoðun. Grænþermi
vex í sjávarfjörum, einkum í fjörupollum, og
er mjög algeng og afar breytileg tegund. Helgi
Jónsson (1903) lýsir fimm formum af því, en
sum þeirra teljast nú sjálfstæðar tegundir.7 Það
vex einnig í hálfsöltu vatni (lónum) og jafn-
vel í næringarríku eða menguðu ferskvatni,
stundum í miklu magni, til dæmis í Bretlandi.
Sigurður Pétursson (1948) segir það hafa vaxið í
breiðum í Reykjavíkurtjörn 1943, en síðan lítið.
Auk þess fann hann það í Varmá í Ölfusi, Fagra-
dalsá í Mýrdal og Korpúlfsstaðaá. „Í ám þessum
myndaði þörungurinn alllangar fastvaxnar
tægjur.“8 Höfundur telur sig hafa fundið það í
lindám í Jökulsárgljúfrum, sem síðar getur.
HEIMILDIR OG ÚTBREIÐSLA
Á ÍSLANDI
Elsta heimild um Tetraspora
cylindrica á Íslandi sem höfundi er
kunnug er Ferðabók enska grasa-
fræðingsins Williams Jackson Hooker.
Hann kom hingað sumarið 1809 með
Jørgen Jørgensen, sem Íslendingar
nefndu Jörund hundadagakóng. Hooker
ferðaðist um Suður- og Suðvesturland,
skoðaði og skráði plöntur og safnaði
þeim. Skipið sem hann ætlaði með
heim til Englands fórst í eldsvoða úti
af Reykjanesi sama sumar, fólki var
bjargað í annað enskt skip, sem Jørgen
var á, en Hooker missti plöntusafn
sitt, teikningar og flestar dagbækur.
Honum tókst þó að setja saman skrá yfir
íslenskar plöntur, aðallega eftir eldri
heimildum, með viðbótum frá Sveini
Pálssyni og eftir minni. Skráin birtist
í Ferðabók hans árið 18119 og sama ár í
Ferðabók George Steuart Mackenzie
um ferð hans á Íslandi sumarið 1810.10
Á báðum stöðum er lækjagörn skráð
sem Rivularia cylindrica. Í Ferðabók
Hookers er vísað í „Wahl. MSS.“ handrit
eða bréf Wahlenbergs. (Hooker skráir
líka Rivularia angulosa, og vísar í sömu
heimild. Óvíst hvaða tegund það er.)
Auk þess er í báðum bókum ýtarleg
klausa um plöntuna, með sama orðalagi,
sem Hooker hlýtur að hafa samið. Hann
segir hana hafa fundist í Lapplandi og
hafi Wahlenberg nefnt hana Rivularia
cylindrica í bréfi til Dawson Turner
grasafræðings, sem hann þakkar tilurð
bókar sinnar, og varð tengdafaðir hans
árið 1815. Hooker sýnist þessi jurt þó
eiga lítið skylt við Rivularia, sem nú er
kvísl bláþörunga í sjó, og var sannspár
um það. Hann segir tegundina afskap-
lega algenga í ám og stöðuvötnum á
Íslandi, og lýsir henni svo (bls. 332):9
It extends from three inches to
as many feet in length, unbranched,
and, as its name implies, cylindrical,
forming an uniform tube, of pale
green color, and thin delicate semi-
-gelatinous substance, studded all
over with darker green seeds, that
are almost universally placed in fours,
standing in small squares.
Þessi stutta lýsing er svo glögg að vel
má þekkja tegundina af henni. Hann
kveðst hafa verið svo heppinn að bjarga
eintaki af plöntunni og teikningu sem
hann gerði á staðnum, og segist ef til vill
munu birta nákvæma lýsingu og mynd
af henni síðar, sem líklega varð ekki af.
Í Ferðabók Hookers (1813, bls. 86)er
greint frá því þegar hann sá lækjagörn-
ina fyrst. Það var 1. júlí 1809 á gönguferð
um hraunin suður af Reykjavík. Þar kom
hann austan að stóru vatni og djúpri á
sem rann út í það og hann komst ekki
yfir. Það hlýtur að vera Elliðavatn og
áin Suðurá, sem er kvísl úr Hólmsá. Þá
minntist hann þess að hafa séð plöntuna
í safni Turners, með nafninu Rivularia
cylindrica eftir Wahlenberg: „It grew
here, seven or eight inches long, and
was attached by a small, expanded disk
to the rocks at the bottom of the stream.“
Arngrímur Thorlacius þýddi Ferðabók Hookers
á íslensku og gaf forlagið Fósturmold bókina út
árið 2000 undir heitinu Ferð um Ísland 1809. Þar
er getið um Rivularia cylindrica í Hólmsá, bls.
55, í Þingvallavatni, bls. 63 og almennt á Íslandi,
bls. 198. Skýring á fræðinafninu er þar ekki rétt.
Plöntuskránni er sleppt í þessari útgáfu.11